Cömert Uygar Erdem*
Sayıştay’ın 2021 yılına ilişkin raporlarında, maden yatırımlarıyla ilgili bulgulara da yer verildi. Şunu peşinen söylemek gerekir ki Sayıştay’ın yıllarla lisana getirdiği usulsüzlükler kamu kurumlarınca düzeltilmiyor. Daha vahimi, yasal mevzuat ve yargı kararları bu uygulamaların yaygınlaşmasına yer hazırlıyor. Sayıştay’ın Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğüne (MTA) ilişkin raporunda, gereğince aydınlatma yapılmadan girişilen maden arama faaliyetlerinin, yöre halkı tarafından engellendiği tespit edildi. Lakin, Sayıştay’ın bahse yaklaşımı da birçok istikametten sıkıntılı.
HABERSİZ MADEN ÇALIŞMALARINI HALK DURDURUYOR
Sayıştay kelam konusu aydınlatmanın gerekliliğine muhtaçlığı “bilgi edinme hakkı”, “katılım hakkı”, “çevresel kararları birlikte alabilme” üzere demokratik metotlara dair telaşından değil, “faaliyetin sekteye uğraması kaygısı” üzerinden temellendiriyor. Münasebetiyle Sayıştay’ın bulguları da kelam konusu yatırımların aksamasına neden olduğunu düşündüğü toplumsal muhalefeti sönümlendirerek maden arama faaliyetlerini yaygınlaştırmaya odaklı. Bu odak noktasından hareket eden Sayıştay, “halk yeteri kadar aydınlanmadığı için bu faaliyetleri engelliyor” yanılgısına düşüyor.
‘ŞEFFAFLIK’ SORUNU
Evet, MTA bu çalışmaları sessiz sedasız yapıyor ve bir şeffaflık sorunu var. Fakat Sayıştay’ın lisana getiremediğini biz söylemiş olalım: İlan, duyuru, anons üzere zorunluluklar olmadıkça; ÇED, imar planı üzere süreçler işletilmediği sürece halka kimse bir bilgi vermiyor maalesef! İlan, duyuru, anons üzere zorunlulukların düzenlendiği alanlarda da tüm uğraşlar gizleme üzerine harcanıyor. Bu yüzden, birçok kişi ya da kurum tesadüfen ruhsatlandırma süreçlerinden haberdar oluyor. Örneğin iş makinelerini gördüklerinde, Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü (MAPEG) toplu halde maden ihalelerine çıktığında bu süreçlerden haberdar olanlar çok.
Bir bulgu olarak “aydınlatma” eksikliği gerçek bir tespit. Fakat, tüm sorunun kaynağını buna indirgemek, bu bulgunun sonraki yıllarda hazırlanacak Sayıştay raporlarında da yer almasına yol açıyor. Bu zirveden, indirgemeci yaklaşım sorunun kaynaklarını görmeyi de engelliyor. Beraberinde katılımcılığı, itiraz hakkını getirmeyen, yalnızca bilgilendirmeye yönelen yaklaşımlar biçimseldir, ekolojik istikametten problemli ve tehlikelidir.
Sayıştay’ın mevzuyu “aydınlanmaya” indirgemesi, soruna madenciliği yaygınlaştırmaya yönelen “kalkınmacı kamu yatırımı” algısıyla tıpkı pencereden baktığına işaret ediyor. Münasebetiyle tüm sorun bireylerin, mahallî toplulukların madenciliğe yönelik bilgi sahibi olmamasından kaynaklı önyargıyla hareket ediyor olmasından kaynaklanıyormuş üzere bir münasebete yaslanıyor
Oysa aslında herkes sorunu görüyor lakin dillendirmek o bölgenin halkına düşüyor. Kurumların “aydınlatma” vazifesini aksatmalarının nedeni de burada yatıyor. Sayıştay MTA’nın yaşadığı sıkıntıya 5n1k ile yaklaşsa bulgular kağıt üzerinden kalmaz hatta tahminen de çözülür!
MTA, NASIL BU KADAR ‘HABERSİZ’ BIRAKABİLİYOR?
MTA’nın bu mevzuda yasal destekleri mevcut. Bunlardan en kıymetlisi ÇED sürecinden muafiyet kılıfı. Maden kanununda yer alan “Jeolojik haritalama, jeofizik etüt, sismik, karot, kırıntı ve numune alma ile bunlara yönelik sathi hazırlık süreçleri içeren faaliyetler için çevresel tesir değerlendirmesi kararı aranmaz” ibaresini münasebet gösterilerek Anadolu’nun birçok yeri ruhsatlandırılmış durumda. 29 Temmuz’da yayınlanan ÇED yönetmeliğinde bu tarafta düzenleme var: Kanundaki muafiyet alanlarını daha da genişletiyor! Neden olacağı çevresel problemlerle ilgili itirazlar ise “ileri kademede ÇED süreci işletilince incelenecektir” denilerek ileri bir tarihe erteleniyor. Kazdağları’ndaki uranyum aramasında olduğu üzere, bu süreçte yaşanan çevresel meseleler ise öteki uyuşmazlıklara neden oluyor. Bütün ruhsatlarda çalışma olmasının kümülatif tesir değerlendirmesi ÇED raporlarına bırakılıyor ancak bir çok ÇED raporu da kümülatif tesir değerlendirmesi yapılmadığı için iptal ediliyor. Dahası, kümülatif tesir değerlendirmesi yalnızca ÇED sürecinin sıkıntısı değildir. Planlı bir idarecinin temel referanslarından olması gerekir. Sayıştay’ın “halkın aydınlatılması” üzere ezbere bir tekliften evvel, halkın engelleme nedenlerini irdelemesi gerekiyor. İnceleme kağıt üzerinden olunca, resmi arşivlere yansımayan kelamlı hafıza “bulgu” dışında kalmış aşikâr ki.
MTA BU KADAR AĞIR PARSELİZASYONU NEDEN YAPIYOR?
Bir yerde maden ve petrol varlığını aramanın kendisi büyük bir ekonomik risk. Hiçbir özel firma bu işe sıcak bakmıyor. Bütün müsaadeleri alıp, büyük ölçüde harcamalar gerçekleştireceği, toplumsal ve ekonomik maliyetleri karşılayacağı bir kademeden sonra hammaddeye erişememe sorunu yaşamak istemiyorlar. Ayrıyeten, piyasadaki firmaların büyük çoğunluğu bu kadar riski karşılayacak bir mali güce sahip değil. Bu nedenle, “risk” devlete ve dolaylı olarak yurttaşa yükleniyor. MTA’nın çalışmaları sonrasında kelam konusu alanlar ruhsatlandırılıyor ve özel teşebbüsler açısından “fizibıl” hale getiriliyor. Yani halk, riskini karşıladığı yatırımların ziyanlara da ortak ediliyor.
PARSELASYONLAR YATIRIM ÇEKME AMAÇLI
MTA’nın habersiz ruhsatlandırma çalışmaları, son devirlerin büyük tartışmalarından birisi. Birçok yurttaş ya da lokal yönetici yaşadığı bölgenin büsbütün ruhsatlandırdığını öğrenince şok oluyor. Adıyaman’ın Yaylakonak Beldesi, Eskişehir’in Han ilçesi üzere yalnızca ormanlar, mera, tarım alanları, sulak alanlar üzere kıymetler değil, yerleşim alanlarının da ruhsatlandığını öğrenen halkın yaşadığı çelişkiler Sayıştay’ca sorun olarak görülmemiş. Ordu, Artvin, Muğla, Dersim üzere kentlerin büyük bir oranının ruhsatlandırılmış olmasının yarattığı toplumsal şaşkınlık da…
‘YARATILAN’ TOPLUMSAL SORUNLAR
Şeffaflık ve katılımcılık siyasetleri büyük bir meseledir. Fakat, şuurlu üretilen bir problemdir. Bu siyasetleri, “cahil” olan bir kitleye kâfi bilgi verme usulüyle ‘çözüm politikaları’na evriltmek, Sayıştay’ı tıpkı yerde dönüp dolaştıracaktır. Kelam konusu aydınlatma vazifesi layıkıyla yapıldığında da, madenciliğin yaratacağı yarar ile zenginliğin ortak bölüşüme tabi tutulmamasının neden olduğu toplumsal maliyetlerin göz arkası edilmesi sıkıntısıyla halkı karşı karşıya getirebilirsiniz. Bu da herhalde çok tercih edilebilir bir seçenek olarak gözükmüyor.
Diğer yandan, konumları itibariyle mevzuyu bildiğini varsaydığımız kamu vazifelilerinin müsaade verdikleri projelerle ilgili yeteri kadar aydınlatma yapmayı reddettiği bir ortamda, tüm sıkıntıyı halkın “aydınlanması” üzerinden açıklamanın yarattığı çelişki bir yana, halk esasen bahse hakim. Yırtıcı ve kontrolsüz madencilik, halka sorunun ne olduğunu yaşayarak öğretiyor maalesef.
*Avukat