Gülgün Yılmaz*
Anadolu’nun klasik mesken dizaynında yaşantının büyük kısmının geçtiği, kimi yörelerde “hayat” olarak isimlendirilen avlu kavramı, Osmanlı sarayının oluşumunu ve tasarım ideolojisini de açıklamaktadır kuşkusuz. Osmanlı sarayı kompleksini; birbirine bağlı avlu ve taşlıklar, teras ve setler, sofalar, fıskiyeli havuzlar, çeşme ve selsebiller, irili ufaklı köşkler etrafında gelişen yerler meydana getirir. Teras düzenlemeleri topografyaya ahenk temeline dayanırken, bu oluşum içeriden çok dışarıyla bağlı bir hayatı vurgular. Bahçelerden öteki sarayların yakın etrafında yer alan avlaklarda, dışarıdan getirilip içeriye salınmış av hayvanlarının dolaştığı; gündüz cirit, ok atma, güreş, avlanma üzere emellerle kullanılan alanlarda, geceleri kuş seslerinin dinlendiği bilinir. Dış dünyadan izole lakin kendi içinde kendi tabiatını barındıran bu yapılanma tahminen de göçebe ömrün izlerini taşır.
Osmanlı’nın mirasçısı olduğu Anadolu Selçuklu devri Kubadabad ve Keykubadiye saraylarının mimari süslemesinde kullanılan güçlü bitkisel bezeme repertuarı, çiçeğe verilen pahası ve doğayı dikkatle gözlemleyen bir sanatsal anlayışı gösteriyor. Örneğin, Beyşehir Kubadabad sarayında yaylalardan getirilen suyun toplandığı bir barajı içeren av parkı yer alır. Ayrıyeten yazılı kaynaklarda Selçuklu sultanlarının Antalya, Alanya, Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan’daki yazlık köşklerinin bahçeleriyle ilgili anlatımlarını biliyoruz.
Osmanlı kuyumcularının mücevher yaparken kıymetli taşların formunu bozmadan kullanması üzere, Osmanlı saray bahçelerinde de el değmemişçesine bir doğallığın hâkim olduğunu görebiliriz. Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesinin en pahalı yapıtlarından sayılan ve Nakkaş Osman ile takımı tarafından hazırlanan Hünername isimli kitabın bir minyatüründe, saray bahçesi padişah için hazırlanmış yüksekçe platform ve köşk dışında bir mimari müdahale içermezken; artta uzanan kayalıklar, yüksek servi ve çınar ağaçları, bahar kolları ve çimenler, hatta iskelesiz kıyı büsbütün doğal bir dokuyu yansıtır. Birebir yapıttaki öteki bir minyatürde, Topkapı Sarayı ikinci avlusunda ceylanlar dolaşırken, ağaçlarda kuşlar ötüşür.
Hünername minyatürü, solda: Yasal Sultan Süleyman’ın Hasan Paşa’yı Üsküdar Sarayı Bahçesinde kabulü / sağda: Topkapı Sarayı ikinci avlusunda ceylanlar – Nakkaş Osman,Topkapı Sarayı Müzesi.
Gölge veren ulu ağaçlar, bostan ve meyvelikler, şifalı otlar, hoş kokulu ıtırlar, koku ve renkleri gönülleri şenlendiren çiçeklerle bezeli bahçeler bir yandan da İslam inancındaki cennet algısıyla özdeşleşir. Bahçe kavramını inançla bağdaştıran İslam anlayışı Batılı müelliflerin da ilgisini çekmiştir. Fransız doğabilimci Joseph Pitton de Tournefort müşahedelerini: “… Türklerin en dindarları hayır işlemek için bitkileri sular, daha güzel beslenmeleri için topraklarını kabartır. Müslümanlar bitkilere bakarak her şeyi yaratan ve koruyan Allah’a beğenilen gelen bir şey yaptıklarına inanırlar…” halinde lisana getirir. Alphonse de Lamartine ise Osmanlı tarihini ele aldığı yapıtının bir yerinde: “… üstünde ağaç kısımları ve yanında bir çeşme, gözünün önünde kırlar, ya da deniz, oturmak ve orada, meçhul, dalgın bir seyirle saatler, günler geçirmek, işte Müslüman’ın hayatı; konutunu seçiş ve düzenleyişinden bu zevki anlaşılır. Türkler filozof bir millettir; her şeyi topraktan çıkarır, her şeyi Allah’a bağlarlar…” biçiminde müşahedelerini aktarır.
BAHÇELERDE HAYAT VE KUTLAMA
Saray bahçeleri hem gezilip beğenilen vakit geçirilen, müzikli ve alkollü cümbüşler düzenlenen hem de sarayın muhtaçlığı olan meyve, şifalı bitki ve çiçeklerin yetiştirildiği birer alan olarak değerlendirilmiştir. Bahar aylarında harem bayanlarının, günler öncesinden hazırlıkları başlayan bahçe cümbüşlerine çıktıkları anlatılır. Bahçelerde yetiştirilen çiçeklerin armağanlaşma geleneğinde değerli yeri olduğunu, Osmanlı saray geleneğinde bilhassa sünnet ve evlenme düğünlerinde kutlamaların çiçeklerle zenginleştiğini biliyoruz. Hatta günümüze ulaşan çeyiz defterlerinde padişah kızlarına gönderilen armağanlar ortasında çiçeklerin de yer alması dikkat caziptir. III. Murad’ın periyodundaki sünnet düğünü şenliklerini anlatan Surname-i Hümayun isimli yapıtın minyatürlerinde, padişahın huzurundan geçen esnaf loncaları ortasında çiçek ve ıtır satıcılarına yer verilmiştir . Çiçek satıcılarının padişahın huzurundan geçirdiği çiçek tablası, vazoların tartısından bel vermiş halde betimlenmiştir. Yapıtın metninde, getirilen çiçeklerin kokusundan övgüyle bahsedilirken, bir diğer minyatürde ise Mısırlı baharat satıcılarının otomobil üzerinde yürüterek küçük bir bahçeyi padişaha sundukları anlatılır. Üstelik bu “mobil bahçe”nin kendi sulama sistemine sahip olduğu da kaydedilmiştir. Emsal sahneleri III. Ahmed’in şehzadelerinin sünnet düğünü şenliklerini anlatan Surname-i Vehbi isimli yapıtta de görüyor, bilhassa güzel kokulu çiçeklerin geniş tablalar içinde düğün meskenine gönderildiğini biliyoruz. Saray düğünlerine gönderilen armağanlar ortasında yer alan, şekerden yapılmış bahçe maketleri ise hem gözlere hem de damaklara hitap eder.
Bursa, Edirne ve İstanbul’daki büyük saraylar ile Amasya ve Manisa’daki şehzade saraylarının bahçeleri hanedan mensupları için şekillendirilmiş “hasbahçe”lerdir. Prof. Dr. Nurhan Atasoy’un da dikkat çektiği üzere Bursa Sarayı bahçesi kale içinde “suyu bol” olarak tabir edilirken, Edirne Sarayı ve bahçeleri ırmaklar ortasında yer alır. Topkapı ve Üsküdar Sarayları da deniz görüntüsü ile bahçeleri bütünleştiren yapılardır. Peyzajda doğal su kaynaklarının yer almasının yanı sıra çeşme ve havuzlarla pekişen bahçe ve su bağı, Osmanlı Sarayının karakteristiği olarak karşımıza çıkar.
Osmanlı periyodunda saray bahçeleri dışında, halkın kullanımına sunulmuş bahçe ve mesireler de bulunur. Askeri, ticari, türel, diplomatik başarılarıyla Osmanlı tarihinin tepesini temsil eden Yasal periyodunda çiçek ve bahçe kültürünün de büyük gelişim gösterdiğini görebiliriz. 16. Yüzyıl kaynaklarında İstanbul’un Rumeli ve Anadolu yakalarında, Fener, Haydar Paşa, Üsküdar, Piyale Paşa, Defterdar Paşa, Sinan Paşa, Bayram Paşa, Musahib Paşa ve Ayazma Bahçesi isimleriyle geçen mesire yerleri zikredilir. Boğaz kıyıları da yeniden iki yakada çok sayıda bahçeyle donanmıştır. Beykoz, Küçüksu, Göksu mesire yerleri Anadolu yakasını; Emirgan, Büyükdere, Bebek bahçeleri de Rumeli yakasını süsler. Mesire yerlerinin belirlenmesinde de “su kenarı”nda pozisyonlanma esasına sadakatle uyulduğunu söyleyebiliriz.
Philippe du Fresne-Canayen “… İbrahim Paşa’nın Boğaziçi’ndeki konutunun bahçelerinde yetişen mavi, sarı, kırmızı çiçeklerin ihtişamı görülmeye paha. Türkler çiçekleri çok sever, ellerinde ya da sarıklarında ebediyen çiçek vardır. Pâdişahın sarayında ağaçların altında her çeşit ve kokuda çiçek bulunur. Ağaç olarak servi tartıdadır…” diyerek saray bahçesini tasvir ederken; 17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Fransız gezgin Jean-Baptiste Tavernier de saray bahçeleri hakkında şu bilgileri verir: “… Sarayda küçük küçük çiçek bahçeleri bulunur. Bostancıbaşının yönetimindeki, sarayı çevreleyen büyük bahçe, başkaları üzere padişahındır ve serviler çoğunluktadır. Yürüyüş yollarında mozaikler ve renkli mermerler bulunur. Çok sayıda bostancı bahçeden sorumludur. Çilek ve ahududu, kavun, salatalık, çokça bulunur. Bahçede bulunan çeşmeler değişik renkteki mermerden yapılmıştır…” Bu anlatımlardan 18. yüzyıla dek saray yerleri üzere saray bahçelerinin de tasarım anlayışı yerine muhtaçlığa bağlı düzenlemelerle formlandığı söylenebilir.
AVRUPA STİLİ BAHÇE DÜZENLEMELERİ
1720’li yıllarda elçilik misyonuyla Fransa’ya yollanan Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi, sefaretnamesinde saray yaşantısını usta bir gözlemcinin yorumlarıyla aktarır. Mehmed Efendi hastane, okul, fabrika, saray ve bahçeleri heyetiyle birlikte incelemiş, sefaretnamesinde gördüklerini hayret ve hayranlık tabirleri içinde yazıya dökmüştür. Avrupa tesirlerinin Osmanlı topraklarına girmesinde -bir manada Osmanlı için Batı’da bir pencere açılmasında- Mehmed Çelebi’nin gezisi ile Versailles, Marly, Fontainebleau, Trianon Saraylarını öven ve benzerlerinin yapılmasını öneren mektupları, beraberinde getirdiği fotoğraflar, planlar ve kitaplar birer dönüm noktası olmuştur. Böylelikle III. Ahmed periyoduyla özdeşleşen, Kağıthane deresi kenarındaki Sadabad bahçeleri, Fransız saraylarının bahçelerinden ilham alınarak düzenlenir.
III. Selim periyodunda sarayda baş mimar olarak çalışan Antoine-Ignace Melling, gravürlerden oluşan ve İstanbul’u mevzu alan bir albüm hazırlar. Melling, III. Selim’in kızkardeşi Hatice Sultan’ın Defterdarburnu’ndaki Neşetabad Sarayı’nı ve bahçelerini tasarlayıp düzenlemekle kalmamış, haremin fotoğrafını yapma hamaseti gösterecek kadar da saraya yakın olur. Hatice Sultan bu düzenlemelerin öncesinde, Danimarka Maslahatgüzarı Hübsch’ün Büyükdere’deki yazlık villasının bahçelerini görmek için Sultan’dan müsaade ister ve İstanbul’u Avrupa stilinde güzelleştirmek isteyen Sultan III. Selim kendisine bu müsaadesi verir. Tıpkı periyotta İstanbul’daki kimi köşk ve kasırların bahçeleri, yabancı uzmanlar tarafından, Rönesans ve Barok stilinde düzenlenir. 18. Yüzyılda Melling’in Batı tesirli bahçe düzenlemelerinden sonra 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa, bilhassa de Fransız bahçe düzenlemeleri saraylarda ve konaklarda yaygınlaşır. Avrupa usulü bahçe düzenlemeleri hakkında, 1835 yılında İstanbul’a gelen İngiliz seyyah ve edebiyatçı Miss Julia Pardoe’nun, Reisülküttab Yusuf Paşa’nın yalı bahçesini anlatan satırları bize fikir verir: “… bir yanda mermer havuzları, öte yanda portakal ağaçları ortasındaki gezinti yolları ve her yanda çeşitli ustalıklarla biçimlendirilmiş gül, mine ve sardunya tarhları ile küçük bir cennetti…”
Lake kitap cilt kapağında köşk ve bahçe tasviri, Abdullah Buhari, Topkapı Sarayı Müzesi. Bahçe düzenlemenin bir sanat halini almaya başladığı 18. yüzyılda, Batılılaşma tarafında değişime uğrayan tasvir sanatlarında da bahçe konusunu işleyen sahnelerin giderek yaygınlaştığını görebiliriz. Klasik duvar çinilerinin yerini almaya başlayan kalemişi duvar fotoğraflarında, lake kitap ciltlerinde, pulat sini ve tepsilerde, şiir albümlerinin sayfaları ortasında duvarlarla sınırlanmış bahçe görünümleri kimi vakit hayali bir dünyayı betimler. Osmanlı sanatında bir yenilik olarak karşımıza çıkan bu görünüm fotoğraflarında köşkler, köprüler, renkli çiçeklerle süslü çiçek tarhları, kısımlarından meyveler sarkan ağaçlar Batılı bir bahçe tertibini gösterecek halde ve perspektif kurallarına uymaya çalışarak yani yeniden Batının anlatım lisanıyla canlandırılır. Topkapı Sarayı’nda, 18. Yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında evvel yaptırılan ya da yenilenen I. Abdülhamid Has odası, Valide Sultan Dairesi, Mabeyn Sofası, III. Selim ve Mihrişah Valide Sultan Has odaları, III. Osman Köşkü üzere pek çok yerin duvarlarını bu hayali bahçe görüntüleri süsler. Elhasıl 16. Yüzyılda sarayı bahçeye taşıyan anlayış değişmiş, 18. yüzyıldan sonra adeta bahçeyi yerin içine sığdırma gayreti kendini göstermeye başlamıştır.
Topkapı Sarayı Harem Dairesi, Mihrişah Valide Sultan Hasodası’ndan duvar fotoğrafında bahçe köşkü. DOĞAYA MÜDAHALE EDEN BİR ANLAYIŞA DOĞRU
19. yüzyılda Çırağan, Beylerbeyi, Dolmabahçe ve Yıldız saraylarında, kelam konusu yapıların Batı üslubu mimarileriyle uyumlu bahçe düzenlemelerini görebiliriz. Fıskiyeli havuzlar, çiçek tarhları, mermer ya da bronz hayvan heykelleri, devasa bronz döküm vazolar, oturma üniteleri, çitler kullanılarak Batı’daki bahçelerin birer gibisi yaratılır. Sarayın bahçe düzenlemeleri, varlıklı ailelerin konak ve köşklerini de tesirler. Örneğin, İzmir’in Avusturya Başkonsolosu Karl von Scherzer, 1873 Viyana Standı için Avusturya Devleti tarafından istenen ticari ve kültürel içerikli raporunda, İspanyol hasırından yapılmış sandalyeler ve İngiliz üretimi demir bahçe mobilyalarının da İzmir limanına getirilen ithal mobilyalar ortasında yer aldığını bildirir.
Osmanlı siyasi, askeri ve bilimsel alanlarda olduğu kadar sanat konusunda da çok çeşitli kaynaklardan beslenerek yükselir. Fakat başlangıçta olumlu sonuçlar yaratan yabancı tesirler, sürdürülemez hale gelerek imparatorluğun sonunu hazırlar. İmparatorluğun her yerinden, en uzak coğrafyalardan en yetenekli sanatkarları kendine çeken Osmanlı Sarayı zamanının en kıymetli sanat üretim merkezi iken 18. yüzyılda değişen dünya sistemi ile geleneğini yitirir. Sanatın bu gelişim çizgisi bahçe düzenlemelerinde de kendini gösterir ve tabiatla bütünleşen bahçe zevki tabiata müdahale eden bir anlayışa evrilir. Değişmeyen ise Osmanlı toplumunda bahçeye, çiçeğe, ağaca ve hayvanlara karşı beslenen tutku derecesindeki derin ve ağır sevgidir…
*Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü