İstanbul’un maneviyat dünyasına açılan tekkelerinin tarihi aslında fethin öncesine uzanıyor. Bahçekapı’daki Pir Mehmet Geylani Tekkesi, Cankuran’daki Akbıyık Tekkesi ve Beykoz’daki Akbaba Tekkesi tekkeler İstanbul’un öncü tekkeleri ortasında sayılıyor. Büyük İstanbul Tarihi ansiklopedisindeki bilgilere nazaran İstanbul’un fethinden 100 yıl sonra 75 civarında yalnızca Suriçi’nde tekke varmış. Yeniden birebir kaynağa nazaran özgün tekkelerin yanı sıra fethin birinci periyotlarında hizmet veren Sümbülefendi, Küçükayasofya ve Akşemsettin Camii ve tekkeleri ise çoğunlukla cami-tekkeye dönüştürülmüş olan, birtakım Bizans manastır ve kiliseler olarak uzun yıllar hizmetlerini sürdürmüşler. Tarikat pirlerinin gömülü olduğu türbeler, ibadet edilen semahane ya da tevhidhaneler, yemeklerin hazılandığı mutfak, muhiplerinin kabirlerinin bulunduğu hazire, derviş odaları, mabeyin, fırın, taamhane, harem, musiki aletlerinin bulunduğu zakirbaşı odası, sohbet için ayrılan meydan odası ya da kahve ocağı üzere kısımlar tıpkı vakitte bu tekkelerin ortak mimari özellikleri olarak da ortaya çıkıyor. Özbek, Hindi ve Afgan tekkelerinin yanında bir tıp cüzam hastanesi olarak faaliyet gösteren Üsküdar’daki Miskinler Tekkesi, kimsesiz yaşlı bayanların barındığı Eyüp İdrisköşkü’ndeki Hatuniye Tekkesi, Osmanlı spor tarihinde kıymetli yeri olan Unkapanı’ndaki Pehlivanlar Tekkesi ya da güreş ve okçuluk talimi yapılan Okmeydanı’ndaki Okçular Tekkesi üzere farklı alanlarda hizmet veren tekkeleri de anmak gerekir.
KİMİ YIKILDI KİMİ SATILDI
Ansiklopediden öğrendiğimize nazaran fetihle birlikte ise sayıları süratle artmış bu yerler farklı tarikat ve kümelere ilişkin olarak yüzyıllar uzunluğu bilhassa Müslümanların çoğunluk olarak yaşadıkları mahallelerde hizmetlerini sürdürmüş. Devletin siyasi ve dini yapılanmasında kıymetli rolü olan İstanbul tekkelerindeki kültürel ömür bilindiği üzere 1925 yılında çıkarılan “tekke ve zaviyelerin kapatılma kanunu”yla birlikte sekteye uğramış. Akabinde da tekkelerin bir kısmı cami olarak kullanılmış, uygun olmayanlar ise vakıflar tarafından yıktırılarak yerleri satılmış, bir kısmı mesken, bir kısmı depo ya da okul olarak kiraya verilmiş. Çok büyük bir kısmı ise vakit içinde harabeye dönerek çökmüş ya da yangınlarda ortadan kalkmış. İstanbul’da Cumhuriyet sonrası en büyük yıkımın tekkelerde yaşandığını söylemek yanlış olmaz. Bugün ayakta kalan sonlu sayıdaki Kasımpaşa’daki Tıpkı Ali Baba Tekkesi, Karagümrük’teki Nurettin Cerrahî Tekkesi ve Fatih’teki Ümmü Kenan Tekkesi ya da Galata Mevlevîhanesi Müzesi İstanbul’daki tasavvuf kültürüne dair kıymetli bilgilere uğraşacağımız adreslerin başında gelir. Yeniden son yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tekrar restore edilerek ayağa kaldırılan Yenikapı Mevlevîhanesi, Bahariye Mevlevîhanesi, Davutpaşa’da Beşikçizade Tekkesi, Eyüp’te Hatuniye, Mustafa Selami Efendi, Pir Murad Efendi, Vezir ve Oluklubayır tekkeleri, Eğrikapı’da Buyruk Buharî Tekkesi, Sütlüce’de Hasırîzade Tekkesi, Kasımpaşa’da Turabî Baba Tekkesi, Üsküdar’da Nalçacı Halil Efendi Dergâhı üzere bugün eğitim, kültür faaliyetlerinun yapıldığı bu yerler ise bu tekkelerin mimari yapılarını ayakta tuttukları için değerli adreslerdir.
UNUTULAN YÜZLERİ
İşte yaklaşık 100 yıl evvel alınan bir kararla kapılarına kilit vurulan İstanbul’un tekkeleri geçtiğimiz günlerde Sultanahmet’teki Türk İslam Yapıtları Müzesi’nde açılan “İstanbul’da Tasavvufi Hayat” standıyla yine gün yüzüne çıktı. Tasavvuf kültürünün sanatsal, siyasi ve mimari yüzüne ışık tutan standın proje danışmanları ortasında Nurhan Atasoy, Ruhi Ayangil, Süleyman Berk, Nilgün Gencer ve Sinan Genim üzere isimler bulunuyor. Stantta tekkelerde kullanılan mutfak eşyasından, musiki aletlerine, derviş kıyafetlerinden duvarlardaki sınır yapıtlarına kadar tekke hayatını yansıtan ve günümüze ulaşmış eserler dikkat çekiyor. Birebir vakitte bu yapıtlardan ilhamla İstanbul Beyoğlu Refia Övüç Olgunlaşma Estitüsü’ndeki yedi farklı atölyede yaklaşık 60 kişilik bir takım tarafından üretilen eserler de stantta ziyaretçilerin beğenisine sunuluyor. İstanbul Vilayet Ulusal Eğitim Müdürlüğü’nün ortak projesi olarak hayata geçen bu çalışma 10 Ocak 2023 tarihine kadar görülebilir. Nakış, Sınır ve Tezhip, Giysi Üretim Teknolojileri, Kuyumculuk ve El Sanatları atölyelerinden çıkan eser ve eserlerin yer aldığı sergiyi küratör Erkan Doğanay ve Türk İslam Yapıtları Müzesi Müdürü Ekrem Aytar ile birlikte gezdik. Stant İstanbul’un bugün ayaktaki tekkelerini yorumlayan bir minyatür yapıtla başlıyor. Dokumacılık atölyesinde pir ve derviş başlıkları, jenerasyonları, cübbe ve gömlekler asıllarına sadık kalınarak hazırlanmış. Tekke ve türbelerin duvarlarındaki çizgi yapıtları de yine yorumlanmış.
Dokumacılık sanatkarı Elizabeth Strub Madzar ise sınır yapıtlarını yorgan ve kumaşlara işleyerek alanında özgün bir çalışmayla stantta yer alan isimler ortasında. Ayrıyeten Malik Aksel koleksiyonundan çizgi yapıtlarını de bu stantta görmek mümkün. Tekrar sınır alanında yapılmış birinci animasyon yapıtlardan biri olarak bilinen Sezer Tansuğ’un “Amentü gemisi” ise tekrar standın dikkat çeken kesimleri ortasında. Üstelik bu değerli yapıttan ilhamla Beyoğlu Olgunlaşma Enstitüsü’nün kuyumcu atölyesinde sınır yapıtlarından üretilen kolye, broş ve aksesuarlar da standın en özgün yapıtları ortasında yer alıyor. Stantta beğendiğiniz eserlerin bir kısmını ise daha sonra enstitünün Beyoğlu ve Galataport’taki dükkanlarından satın alabilirsiniz.