Dünya bir aydır satrançtaki hile argümanlarını konuşuyor. Erkeklerde günümüzün 1 numarası kabul edilen satranç büyükustası Magnus Carlsen’in bir atağın akabinde oynadığı maçtan çekilmesiyle memleketler arası basının manşetlerine taşınan savların art planını biz de geçtiğimiz günlerde sizlere duyurmuştuk.
Carlsen, teknik yönetici Jose Mourinho’nun “Konuşursam başım sıkıntıya girer” görüntüsünü paylaşıp karşılaşmadan çekilmesinin sebebini net bir biçimde açıklamaktan kaçınmış olsa da topluluğun önde gelenleri şampiyonun Hans Moke Niemann’ı hile yapmakla suçladığı sonucuna varmıştı.
Nihayetinde satranç topluluğunda sakinliğini asla kaybetmemesiyle tanınan Carlsen’in “masayı devirmek” olarak yorumlanan bu hareketi yapması için hakikaten çok büyük bir şeye kızmış olması gerekiyordu.
Carlsen, 26 Eylül günü toplumsal medya hesaplarından yaptığı açıklamayla varsayımların ne kadar isabetli olduğunu ortaya koydu. Niemann’ın satranç dünyasında bugüne kadar görülmemiş bir süratle yükselişine ve Eylül başında karşılıklı oynadıkları maçtaki şaşırtan rahatlığına vurgu yapan Carlsen, şu sözleri kullandı:
“Bence Niemann kabul ettiğinden çok daha fazla kere ve çok daha yakın vakitte hile yaptı. Tahtadaki ilerleyişi çok sıra dışıydı ve Sinquefield Kupası’ndaki müsabakamız boyunca kendisinin hiç gergin olmadığı hatta en kritik durumlarda bile oyuna odaklanmadığı izlenimini edindim. Bu esnada yalnızca birkaç oyuncunun başarabileceği ataklar yapıyordu.”
Niemann, Carlsen’in epeyce karmaşık açılış stratejisini, kendi kalibresindeki bir oyuncudan beklenmeyecek bir halde öngörüp engellemeyi başarmıştı. Geçtiğimiz hafta sona eren Baer Kupası sırasında Niemann’dan açıklanması çok sıkıntı görünen birtakım ataklarını açıklaması istendi. Niemann’ın bu soruyu “Ben çok iç görülü bir oyuncuyum” diye cevaplaması Carlsen’in sesini yükseltmesinde tetikleyici oldu.
Niemann’ın davet edildiğini duyduğu anda Sinquefield Kupası’ndan çekilmeyi düşündüğünü fakat nihayetinde oynamayı seçtiğini belirten Carlsen, “Şu ana kadar yalnızca hareketlerimle konuşabildim ve bu hareketler Niemann’la satranç oynamaya istekli olmadığımı net bir biçimde ortaya koydu” dedi.
Magnus Carlsen
Carlsen’in açıklaması görünüşte Niemann’ı gaye alıyor üzere olsa da aslında satrancın geleceğine dair değerli şeyler söylüyordu. Çünkü satranç yakın vakit öncesine kadar oyuncuların birbirlerinin gömlek manşetlerini yahut pantolon paçalarını bile denetim etmeden masaya oturdukları, fair-play’in ön planda olduğu bir oyundu.
Oyuncuların gelişmiş yazılımlar ve bedenlerinin çeşitli noktalarına gizledikleri argüman edilen dijital aygıtların yardımıyla hile yapmasını, satranç geleneğine yönelik bir “varoluşsal tehdit” olarak nitelendiren Carlsen, “Hile konusunda bir şeyler yapmamız gerek. Kendi adıma, ileride, geçmişte tekraren hile yapmış bireylere karşı oynamak istemiyorum zira bu şahısların gelecekte neler yapmaya kâdir olacaklarını bilmiyorum” sözlerini kullandı.
Carlsen hilenin tespiti için kullanılan metotların geliştirilmesi gerektiğini de vurguladı ve “Umarım bu bahisteki gerçek her neyse açığa çıkar” dedi.
“HEPİMİZ HİLENİN ÖNEMLİ BİR SORUN OLDUĞUNU BİLİYORDUK”
Yıllarını satranca vermiş ABD’li ünlü büyükusta ve Twitch yayıncısı Hikaru Nakamura, Washington Post’a yaptığı açıklamada, Carlsen’in kelamlarını, “Satranç dünyası hile ihtimalini ciddiye alma konusunda bugüne kadar epey rahat davrandı. Magnus açıklamasında ‘Bunu kendim için yapmıyorum’ demeye çalışıyor. Bu açıklama çok daha büyük bir sorunun ve durumun bir parçası” diye yorumladı.
Görünen o ki Carlsen’in başını çektiği bir küme büyükusta, makine zekâsının yalnızca kendi zihinlerinin gücüyle oynayan satranççıları alt ettiğini, günümüzde kullanılan ölçüm metotlarının ve turnuva organizatörlerinin ise bunu fark edemediğini düşünüyor.
Hindistanlı büyükusta Srinath Narayanan da tweet’i ile birebir şeye işaret etti:
“Hepimiz hilenin önemli bir sorun olduğunu biliyorduk. Hepimiz bu durumun denetimden çıktığını biliyorduk. Tam olarak ne yapacağımızı bilmediğimizden hiçbirimiz sesimizi çıkarmadık. Magnus konuştu ve bu sayede dünyanın geri kalanının bunu fark etmekten diğer devası kalmadı.”
Hile çok yaygın ancak suçüstü yakalananların sayısı çok az. Bunun ender örneklerinden biri 2015 yılında yaşandı. Yetkililer, Arcangelo Ricciardi’nin kolunun altında Mors alfabesiyle sinyaller alan bir aygıt tespit etti.
HİLELER NEDEN ÖNLENEMİYOR?
Bu noktada akla kıymetli bir soru geliyor: Madem hile bu kadar yaygın, neden önlenemiyor?
Bu soruya karşılık vermek için bilgisayarların oyunu nasıl etkilediğine bakmak gerekiyor. En düzgün satranç oyuncuları hem bir sanatkarın hem bir atletin hem de bir bilim insanın özelliklerini taşıyor. Çünkü muvaffakiyet için karmaşık problemleri çözebilecek yaratıcılığa ve zihinsel dirayete sahip olmak yetmiyor; çalışmak da gerekiyor.
Usta oyuncular binlerce saat boyunca geçmişte oynanmış oyunları izliyor ve yeni oyun taktikleri tasarlıyor. “Satranç motoru” ismi verilen, herkesin fiyatsız indirebildiği yazılımlar da tam olarak bu noktada oyuncuları alt ediyor.
Aslına bakılırsa, satranç motorları gerçek formda kullanıldığında çok tesirli birer öğrenme aracı. Oyuncular saatlerini oyun data tabanlarında geçirip çeşitli senaryoları motorlar üzerinde deneyerek en kıymetli varyasyonları bulup ezberlemeye çalışıyor. Ancak en güçlü beyinlerin bile her şeyi ezberlemesi mümkün olmadığından artık oyunu kazanmanın yolu, beklenmedik bir atak yapıp rakibi şaşırtmaya ve istikrarını bozmaktan geçiyor. İzleyiciler için ise motorlar gerçek vakitli olarak kimin oyunu kazanmaya daha yakın olduğunu gösteren vazgeçilmez bir öge.
Carlsen’in ikinci atılımda maçı bıraktığı çevrimiçi turnuvanın hakemliğini yapan Tanya Karali, hileye karşı aldıkları en güçlü tedbirin izleme olduğunu söyledi. Bunun için satranççılardan, oyunu oynadıkları odanın çeşitli noktalarına kameralar kurmaları isteniyor. Bu sayede odada diğer biri ya da hile yapmak için kullanılabilecek bir aygıt olup olmadığı denetim edilebiliyor.
Karali, “Oyunun hiç beklenmedik bir anında, oyunculardan yan kameraya geçip bütün odayı bize göstermelerini istiyoruz” dedi. Hakemler bunun dışında oyunculardan ekranlarını paylaşarak önlerinde açık olan programları göstermelerini ve kamerayı kulaklarına tutarak kulaklık takmadıklarını kanıtlamalarını da istiyor.
FIDE’NIN YAZILIMI NIEMANN’I AKLADI
Ancak Karali ve meslektaşlarının kullandığı en kıymetli araç Milletlerarası Satranç Federasyonu’nun (FIDE) da onayladığı bir yazılım. Bu yazılım bir satranç ustası ve bilgisayar bilimci olan Ken Regan tarafından geliştirildi. Regan, 2006 yılında Bulgar Veselin Topalov ile Rus Vladimir Kramnik ortasındaki maça ait hile savlarının akabinde bu alanda çalışmaya başladı.
Regan’ın yazılımı, taşların tahtadaki dizilimine bağlı olarak tüm muhtemel atılımları hesaplıyor. Akabinde oyuncunun yetenek düzeyini hesaba katarak “Bu kişi satranç motorunun önerdiği hamleyi yapabilir mi?” sorusuna karşılık arıyor.
The Guardian’a yaptığı açıklamada, “Ardından devreye insan muhakemesi giriyor ve ihtimallerin hile yapıldığını gösterecek kadar kuvvetli olup olmadığına bakılıyor” sözlerini kullanan Regan, Carlsen’in suçlamalarının temelini oluşturan Sinquefield Kupası’ndaki maçı da değerlendirdiğini ve Niemann’ın hile yaptığına işaret eden “hiçbir şey bulamadığını” söyledi.
Fabiano Caruana üzere birtakım büyükustaların, Regan’ın Niemann’ın oyunlarıyla ilgili tahlilinin doğruluğuna temkinli yaklaştığını ve daha evvel hile yaptığı kesin olan kimi bireylerin Regan tarafından aklandığını söylediğini de aktaralım.
Fabiano Caruana üzere birtakım büyükustaların, Regan’ın Niemann’ın oyunlarıyla ilgili tahlilinin doğruluğuna temkinli yaklaştığını ve daha evvel hile yaptığı kesin olan birtakım şahısların Regan tarafından aklandığını söylediğini de aktaralım.
Diğer yandan hatırlanabileceği üzere Chess.com yetkilileri Niemann’ın geçmişteki tüm oyunlarını değerlendirdiklerini ve 19 yaşındaki ABD’li oyuncunun kabul ettiği üzere iki sefer değil daha fazla sefer hile yaptığını tespit ettiklerini açıklamıştı.
HER OYUNCUNUN ‘DNA ANALİZİNİ’ YAPIYORLAR
Bu noktada bir ayrıntının altını çizelim: Chess.com, hilenin tespiti için Regan’ın yazılımını değil kendi geliştirdiği bir modeli kullanıyor. Chess.com’un yöneticisi Danny Rensch yaptıkları denetimleri olay yeri inceleme ünitelerinin çalışmalarıyla kıyaslayarak şunları söyledi:
“Bizim yaptığımız şey diğerlerinden farklı zira biz para kazanan özel bir şirketiz ve bu işe yatırım yapabiliyoruz. O nedenle dünya üzerindeki her satranç oyuncusu için DNA olay yeri tahlili diyebileceğim bir model inşa ettik.”
Chess.com’un tahlil sistemi, milyonlarca oyuncunun oynadığı yüz milyonlarca oyun üzerinden neyin yasal olup olmadığını tanımlıyor. Akabinde tartışma konusu olan oyundaki ataklar bu modelle kıyaslanıyor.
Bu sayede çok daha farklı değerlendirmeler ve ölçümler yapabildiklerini vurgulayan Rensch, “Çok az anormallikler olabiliyor. Fakat çok fazla işaret ve kanıt varsa ve o kişinin DNA’sında da bunu yapabileceğine inanmak için sebep varsa o vakit ‘Ben az evvel buzdolabını tek elimle kaldırdım’ diyen birine inanamıyorsunuz” dedi.
Özetle satranç dünyasında hilenin yaygın olduğuna dair bir uzlaşı var lakin neyin hile olup neyin olmadığı, hangi gözlükle baktığınıza nazaran değişiyor. Dahası teknoloji bu süratle ilerlemeye devam ettiği surece hile yapmayı ve yapılan hileyi tespit etmeyi sağlayan yazılımların gelişimi bir kedi-fare oyununa dönüşebilecek üzere görünüyor.
TEKNOLOJİ ÇAĞINDA SATRANÇ NEREYE GİDİYOR?
O halde şu soruları da sormak gerek: Tarihçilerin kökenlerini 6’ncı yüzyıla kadar dayandırdığı satranç, teknolojinin tesiriyle nereye gidiyor? Geçmişte oyuncuların sandalyeye oturmadan evvel ceketlerini çıkarmalarının ya da kolay bir metal detektöründen geçirilmelerinin kâfi görüldüğü turnuvalarda bizi ne bekliyor? Teknolojinin gelişimi satrancın yararına mı ziyanına mı?
Nakamura, “Bu çok düzgün bir soru ve yanıtı kime sorduğunuza bağlı olarak değişiyor” dedi ve ekledi:
“Kendi adıma, oyunu bu türlü bir daha üstün hatta kusursuz diyebileceğimiz ikinci görüş olmadan öğrenmekten keyif almıştım. Her sorunun yanıtını bilen bilgisayar programlarına sahip olmamaktan mutluydum. Şu an ise ortadayım sanırım. Bence bilgimizin sonlarının zorlanması çok yeterli oldu fakat birebir vakitte insanlardan çok daha üstün olan bu bilgisayarlarla tek atakta avantaj elde etmenin ve oyunu kazanmanın mümkün olması da değerli bir sorun.”
Özellikle genç oyuncuların ustaları alt etmek için yapay zekâya ya da sinyal sistemlerine bel bağlaması çağımızda önemli bir sorun haline gelen tekno-çözümcülüğün satrançtaki yansıması. Tekno-çözümcülük, çok ileri noktalarda vardığında, yapay zekânın yardımı yarardan çok baş karışıklığına ve zayıflığa yol açıyor. Uzun vadede hem zihinsel hem de fizikî tembelleşme ortaya çıkıyor. Bu durumdan mustarip bireyler bir noktada en kolay kararları bile vermekten kaçınır hale geliyor.
Niemann’ın oyununda hile olup olmadığına dair farklı görüşleri de kıymetlendiren Nakamura, “Nihayetinde bu atakların sahiden bir insan tarafından yapılıp yapılmadığını söyleyebilecek kişi sayısı bir elin parmaklarını geçmez. Yasal fikir sahibi olabilecek insan sayısı hudutlu. Bu da durumu zorlaştırıyor. Ortada bir uzlaşı yok” dedi.
“İNSANLARIN O DÜZEYE ERİŞMESİ İMKÂNSIZ”
Bununla birlikte teknoloji-satranç ilgisine Nakamura’ya kıyasla daha keskin bir halla yaklaşan veteranlar da var. İngiliz büyükusta Matthew Sadler onlardan biri.
Bilgisayarların yaygınlaşmasından evvelki periyotta dünya klasmanında 14’üncü sırada yer alan Sadler, yapay zekânın yükselişinin “oyunu öldüreceği” endişesiyle 1999 yılında profesyonel satranç hayatını noktalamıştı.
Bugün ise bu satranç motorları konusunda araştırmalar yapan ve kaleme aldığı çok sayıda kitap bulunan Sadler, “Zaman vakit bilgisayarları birkaç atakta yendiğim de oluyor fakat en gelişmiş motorların tutarlılığıyla uzunluk ölçüşmek imkânsız. 60 atak yapılan bir oyunca, motorların ulaştığı isabet düzeyine insanların erişmesi mümkün değil” dedi.
Bilgisayarların oyunun genelini kavrayışının insanların çok ilerisinde olduğunu da belirten Sadler şöyle devam etti:
“Motorlar tüm tahtayı görüp galibiyeti getirecek ataklar yapmayı sağlayan hareketler bulma konusunda âlâ. Çok güçlü olmayan oyuncuların bunu yaptığını gördüğünüzde ‘Ya ilham gelmiş ya da bir şeyler oluyor’ diye düşünüyorsunuz.”
“KAYBEDECEK ÇOK ŞEY VAR”
Peki bir insanın karşısındaki kişinin dışarıdan takviye aldığını fark etmesi mümkün mü? Sadler, hileyi tespit etme marifetinin deneyime dayalı olduğunu belirterek şöyle dedi:
“Eğer bir rakip çok güç bir karar anına geldiyse ve diğer üst seviye oyuncuların 15-20 dakika düşüneceği yerde 1 dakika düşünüp atağını yaptıysa burada bir tuhaflık vardır.”
Bunun dışında rakibin çok gergin bir durumda olağandışı bir rahatlık sergilemesi, daima tahtadan uzaklaşıp uzun yürüyüşler yapması üzere işaretlere de dikkat edilmesi gerektiğini belirten Sadler, “Ama bunlar da garanti değil. Bir kezinde rakibim tam olarak bu biçimde sık sık masadan kalkıyordu lakin sebebi hile yapması değil daima burnu kanadığı için tuvalete gitmek zorunda kalmasıydı” diye konuştu.
Carlsen’in suçlamalarını da pahalandıran Sadler, “Ben hâlâ en üst seviyelerde hile olmayacağına inanıyorum zira kaybedecek çok şey var. Zira satranca hayatımızı adıyoruz ve üst seviye oyuncuların bütün bunları çöpe atacağını ben tahayyül edemiyorum” tabirlerini kullandı.
Sadler’ın bu kelamları, satranç topluluğundan birçok kişinin savunduğu bir görüşü de yansıtıyor: Hileyi önlemenin en tesirli yolu daha gelişmiş yazılımlar üretmek değil, satranççıların yüz yıllardır yaptığı üzere centilmenlik ve vicdan çerçevesinde hareket edip problemleri daha ortaya çıkmadan çözmek.
Ya da Rus büyükusta Alexander Grieschuck’un deyişiyle, “Her şey ahlâklı olmakta bitiyor”.
Satrancın teknolojiyle alakası yalnızca yapay zekâdan ve satranç motorlarından ibaret değil. Son yıllarda canlı yayınların yaygınlaşması ve giyilebilir aygıtların gelişmesi, çağdaş satranç turnuvalarını oyun içinde oyun haline getirdi. İzleyiciler oyuncuların atılımları kadar bedenlerini ne kadar zorladıklarını da merak eder oldu. Magnus Carlsen’i dünyanın bir numarası yapan şeylerden biri de bu oyun içindeki oyunu da muvaffakiyetle oynaması. Çünkü idmanları yalnızca satranç oynamakla sonlu değil. 2017 yılında Norveç Olimpiyat Merkezi’ni ziyaret eden Carlsen’in, 5 saat süren maçların son anlarına kadar fizikî zindeliğini koruyabilmek ismine özel bir antrenman rejimi geliştirdiği biliniyor. Carlsen nizamlı olarak 30 ila 60 dakikalık yüksek yoğunluklu aralıklı idmanlar ve sıcak yoga yapıyor; futbol, tenis ve basketbol oynuyor. “İki kişinin karşılıklı oturup saatlerce düşündüğü, fizikî zorlanmanın neredeyse hiç olmadığı bir zihin sporu için bu kadar uğraşmaya ne gerek var?” diye düşünüyor olabilirsiniz lakin bu yanlış bir algı. Çünkü satranç oyuncularının başarılı olabilmek için çok önemli fizikî dayanıklılığa gereksinimi var. Beynin düşünme sürecinde yaktığı güç o kadar büyük bir metabolik süreç gerektiriyor ki oyuncuların turnuvalarda ortalama 5 kilogram zayıfladığı kaydediliyor. Hatta ESPN’de yayımlanan bir habere nazaran, 1984 yılında Anatoly Karpov, Garry Kasparov karşısındaki dünya şampiyonluğu uğraşı boyunca toplam 11 kilo vermişti. 2018’deki bir turnuvada oyuncuların fitness ölçümlerini büyük ekranlar aracılığıyla takip edenler gördüklerine inanamamıştı çünkü büyükusta Mikhail Antipov, 2 saat boyunca kıpırdamadan oturarak 560 kalori yakmıştı. (Bu sayıyı bir bağlama yerleştirmemiz gerekirse, sıradan bir insan koşu bandında 3 kilometre yürüdüğünde 100 kalori yakıyor.) ABD’li fizyoloji araştırmacıları Leroy DuBeck ve Charlotte Leedy’nin oyuncuların bedenlerine yerleştirdikleri ölçüm aygıtlarından elde ettikleri sonuçlar da çok farklı ayrıntılar içeriyordu. Oyuncuların sakin sakin oturup neredeyse parmaklarını bile kıpırdatmadıkları dakikalarda soluk alıp verişleri ve nabızları hızlanıyor, adrenalin düzeyleri yükseliyor, kasları kasılıyordu. Satranç efsanelerinden Bobby Fischer’ın bir vakitler söylediği, “Vücudunuzun durumu kötüleştikçe satrancınız da kötüleşir. Vücudu zihinden ayıramazsınız” kelamları de bu olguya işaret ediyordu.