Bundan tam 100 yıl evvel 1 Kasım’da, altı yüzyıllık Osmanlı saltanatı sona erdi. 17 Kasım’da ise son Osmanlı padişahı, İngiltere’nin yardımlarıyla İstanbul’dan ayrıldı.
Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde Anadolu’da başlayan işgale karşı ortaya konan Ulusal Mücadele’yle cumhuriyete giden yol açılmıştı.
Peki, 20. yüzyıl başlarında “saltanat” fikri yıkılmaya, sorgulanmaya başlamış mıydı? Mustafa Kemal Samsun’a giderken aklında cumhuriyet kurmak var mıydı? Saltanat 1 Kasım 1922’de nasıl kaldırıldı, halk ve aydınlardan nasıl reaksiyon gördü?
Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, “Saltanatın kaldırılması, cumhuriyete giden yolu açan en kıymetli dönemeçlerden biri” diyor ve ekliyor: “Ancak 1 Kasım’da pek çok kişi halifenin zayıf bir devlet lideri olarak idarede kalacağını düşünüyordu”.
“Vahdettin’in uyguladıkları cumhuriyetçilerin sayısını artırdı”
Sultan Vahdettin, Osmanlı İmparatorluğu’nun 36. ve son Padişahı
Birinci Dünya Savaşı sonunda çöken dört büyük imparatorluktan biri de Osmanlı’ydı.
Kuyaş, 1900’lerde cumhuriyetin kozmik bir paha olmadığını ve sırf Fransa’da bulunduğunu vurguluyor. Portekiz’de 1911 yılında kurulan cumhuriyetin çok kısa ömürlü olduğunu ekliyor.
“Özellikle batı ve kuzey Avrupa’da parlamentoların üstün olduğu bir sistem çok uzun vakitten beri kurulduğu için, oralarda hükümdarları devirmek üzere bir niyet yok. Bu Almanya ve Avusturya’da da savaştan sonra ve biraz da galiplerin diretmesi yoluyla olacak. Alışılmış Bolşevik Devrimi’nden sonra çarlığa son verilecek.”
Ancak Osmanlı’da II. Meşrutiyet devrini ve Fransa’nın Osmanlı entelektüelleri üzerindeki tesirini hatırlatan Kuyaş, Atatürk’ün “Çok daha genç bir yaştan itibaren cumhuriyetçi olduğu” fikrine inandığını ve azınlık olsalar da onun üzere düşünen pek çok kişi olduğunu belirtiyor:
“İsmet Paşa’nın da daha Edirne’de İkinci Ordu’da genç bir yüzbaşıyken cumhuriyetçi fikirler taşıdığını biliyorum. 1913’te de ‘İttihatçılar saltanata son verip cumhuriyeti ilan edeceklermiş’ üzere dedikodular dolaşıyor ortalıkta. ‘Ateş olmayan yerden duman çıkmaz’ diye düşünebiliriz. Aslında sosyalistler de cumhuriyetçi.
“Ancak bizde cumhuriyet fikri kuvvetlenmeye 1916’da Veliaht Yusuf İzzettin Efendi’nin intiharından sonra; meclis üstünlüğü fikrine, İttihat ve Terakki’ye kindar bir formda düşman olan şehzade Vahdettin Efendi’nin veliaht olmasıyla başlıyor. İttihat ve Terakki içinde cumhuriyete geçmek isteyenler var.
“Halifenin devlet lideri olması bekleniyordu”
Yaygın kanıya nazaran saltanat, Lozan Barış görüşmelerine hem İstanbul hem de Ankara’nın davet edilmesi üzerine “iki başlılığı” bitirmek için alınan bir karar. Lakin Kuyaş, “Bana kalırsa bu yanlış” diyor.
“Elimizde birtakım çok kesin ispatlar var ki daha Eylül ayında saltanatın kaldırılmasına karar verilmiş” diyen Kuyaş, şunları ekliyor:
“Mustafa Kemal’in yaptığı bir hile var. Saltanata bağlı bir grup arkadaşlarını ikna etmek için ‘Saltanatı kaldıralım, eski sultan kadar güçlü anayasal yaptırımı olmayan bir halife devlet lideri olsun’ diyor.
“Mesela Ekim ayının 19’unda Refet Paşa Doğu Trakya’yı, bir halde yönetmek için, İstanbul’a geldiğinde yaptığı konuşmalarda sultan ve saltanattan hiç bahsetmiyor, yalnızca halifeden bahsediyor. Halifenin zayıf devlet lideri olması sisteminin memorandumunu, İstanbul hükümetinin bir bakanına veriyor. İstanbul’da yaptığı konuşmalarla bu düzgünce gün yüzüne çıkıyor.
“Ekimin 22, 23’ü üzere Lozan’dan davet yeni gelirken, saltanatın kaldırılıp öbür bir anayasal tertibe geçileceğine olumlu bakan birtakım başyazılar çıkmaya başlıyor İstanbul gazetelerinde. ‘Saltanatı kişisele kalkacak, saltanatı milliye’ gelecek deniyor.
“Yani 1 Kasım’dan çok evvel hem karar verilmiş hem de Ankara’nın idaresinde olmayan İstanbul’un önde gelen gazetecileri bile ikna olmuş vaziyetteler.”
Ancak Kuyaş, saltanatın kaldırılmasının meşruti monarşinin, yani parlamentolu monarşinin bitmesi manasına gelmediğini de vurguluyor: “1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılırken çok büyük oranda lehte oy kullanılıyor mecliste fakat o insanların değerli bir kısmı saltanat kaldırıldıktan sonra halifenin devlet lideri olmasını bekliyor”.
Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusu ve birinci Cumhurbaşkanı
İngilizler daha 1919’da ‘cumhuriyetçi general’ diyor
“Mustafa Kemal Samsun’a gitmeden bir ay evvel, Nisan ayında yazılmış bir İngiliz istihbarat raporunda kendisinden ‘cumhuriyetçi general’ diye kelam ediliyor” diyen Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, Erzurum’da şimdi kongre toplanmadan cumhuriyetten bahsedildiğini ekliyor.
“Çok hoş bir anekdot var, Süleyman Necati Güneri’nin anılarında. Mustafa Kemal, Erzurum etrafında gezintideyken Albayrak Okulu öğrencileri onu görünce yanına gelerek ‘Yaşasın cumhuriyet’ diye bağırıyor. Bu hocalarının cumhuriyetçi olduğunu gösteriyor. Yani Mustafa Kemal’in 1919’da, muvaffakiyete ulaşıldığı takdirde cumhuriyete geçmek istediğine kesin gözüyle bakabiliriz.”
Bu sırada İstanbul’da olan biteni takip edebilenler ortasında bu haberleri sevinçle karşılayanlar olduğu kadar korkanlar da var.
Kuyaş, “Vahdettin’in siyasetinin cumhuriyetçilerin sayısını artıracağını ve Anadolu’dakilerin başarılı olmaları halinde, 1909’da olduğu üzere padişah değiştirmekle yetinmeyip tahtı da bir biçimde ortadan kaldıracaklarını düşünenler var” diyor.
Ankara Vahdettin’in kaçmasını istiyordu
Cumhuriyet’in birinci başbakanı İsmet İnönü (solda) ve Mustafa Kemal Atatürk
Saltanat kaldırıldığında İstanbul’un şimdi Ankara idaresinde olmadığını hatırlatan Kuyaş, saltanat kaldırıldığında İstanbul’da devlet kalmadığı için buradaki hükümetin istifa ettiğini söz ediyor:
“Ama Ankara şimdi İstanbul’a hakim değil. Mudanya Bırakışması’nda İstanbul’un işgalinin lakin barışın yapılıp onaylanmasından sonra biteceği söyleniyor. O nedenle İstanbul’un kurtuluşu 6 Ekim 1923’tür”.
Kuyaş, Ankara’nın Vahdettin’in ülkeden ayrılmasını istediğini, bu tarafta siyaset yürüttüğünü zira böylelikle “eski bir Osmanlı halifesini mahkeme etmekten kurtulduğunu” belirtiyor.
“1 Kasım’dan sonrası biraz garip. O güne kadar Ankara’da birçok kişinin ‘hain’ sıfatıyla kelam ettiği Vahdettin, hala halife. Lakin doğal o günlerde birçok nedenden dolayı saltanatla birlikte hilafet kaldırılmıyor.
“Eğer Vahdettin’in halifeliği kaldırılırsa tekrar ‘Vahdettin Efendi’liğe’ düşer ve o vakit tevkif edilip mahkeme edilmesi lazım vatan haini olarak. Ankara hükümeti bunu yapamıyor olağan. O nedenle Ankara hükümeti yanlısı olan gazetelerde çok sert ve imalı yayınlar yapılıyor. ‘Bu hala hangi yüzle orada oturuyor’, ‘Halkın galeyana gelip sarayı başına yıkmasından korkmuyor mu’ üzere sözlerle onu korkutuyorlar.
“O da İngilizlere ‘Hayatım tehlikede’ diyor ve sığınma talep ediyor. Bu çok parlak bir siyasal hareket. Üstelik bir İngiliz gemisine binerek kaçmış olması, ezelden beri hain olduğunun defacto ispatı oluyor.”
Kuyaş ayrıyeten ülkeyi terk eden Vahdettin’in yerine geçecek halifenin olağanda taht sırasına nazaran vazifeye geleceğini, lakin halifenin Meclis tarafından seçildiğini vurguluyor:
“Her ne kadar sonuçta sırası gelen kişi seçilmiş olsa da bu durum meclisin halifeden üstün olduğu gösteriyordu.”
“Mustafa Kemal meclis üstünde kontrol istemiyor”
Önce saltanatın kaldırıldığını, sonra cumhuriyetin ilan edildiğini, bunu hilafetin kaldırılmasının izlediğini ve anayasanın en son hazırlandığını vurgulayan Kuyaş, “Çünkü anayasa yapılacak olursa üçte iki çoğunluk lazım. Bu iki taraf için de çok güçtü. Cumhuriyet için mecliste 158 kişi oy vermişti. Bunu unutmamak lazım. Bu sayı üçte ikinin çok altındaydı” diyor:
“Ziya Gökalp’in Büyük Taarruz’dan bile evvel, Temmuz ayında yayımlanan bir makalesinde, ‘Geçmişi ne kadar ulu ve parlak olursa olsun saray düşmanlarla işbirliği yaptığı saptandığında bütün bu şanını, parlaklığı sıfırlamış olur” diyordu.
“Yani Ziya Gökalp Beyefendi, zaferden önce sarayı ortadan çıkarmış aslında. Saltanatın kaldırılacağına ait planlar ortaya çıktığında İstanbul basınında pek de ittihatçı falan olmayan Ahmet Emin Yalman üzere bir gazeteci bile bunu olumlu karşılıyor.
“Gerçi o günlerde yeni bir anayasa yapılıp halifenin zayıf bir devlet lideri olarak varlığını sürdüreceğine dair niyetler var lakin Mustafa Kemal bunu istemiyor. Zira o tekrar bir cins meşrutiyet olacaktı.
“Cumhuriyet olması; tarafsız, partisi olmayan bir devlet liderinden kurtulma yolu oluyor. Bu da artık büsbütün parlamento üstünlüğünü sağlamış olan kümenin, rastgele bir mahzur ve kontrol olmadan istediği üzere siyaset yapmasını sağlıyor.
“Saltanat ve halifeliğin kaldırılması diğer birtakım esaslı ıslahatlarda gördüğümüz muhalefeti yaratmıyor. Saltanatın kaldırılmasını istemeyenler bile bir mühlet sonra ‘Böyle de olur tamam canım’ diyor.”