Sakarya Meydan Muharebesi, Türk milleti için bir vefat kalım çabası olmuştur. Bu meydan muharebesi, Türk ordusunun taktik geri çekilmeleri bırakıp büyük çaptaki bir geri çekilme sonunda stratejik savunmayı uygulamaya koymasının en hoş örneklerinden birisidir.
Birinci ve İkinci İnönü Muharebelerinde yenik duruma düşen Yunanlılar, Kütahya-Eskişehir Muharebelerindeki (10 – 24 Temmuz 1921) başarılarından elde ettikleri moral ve İngilizlerin de teşvikiyle Anadolu’da ilerlemelerine devam etmek ve Ankara Hükûmetini sıkıntı duruma sokmak istemişlerdir. Esasen İngiliz Başbakanı Lloyd George’un İngiltere Parlamentosunda “Millî Türk Kuvvetlerini yenmiş bulunan Yunanistan’ın Sevr Muahedesi asıllarıyla yetinemeyeceği” halindeki kışkırtıcı vaatleri de Yunanistan’ı bu bahiste cesaretlendirmiş ve barışa değil taarruza teşvik etmiştir. Yunan Genelkurmayı, Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilen Türk ordusuna son darbeyi vurmak için bütün hazırlıklarını tamamlayıp harekete geçmiştir. Öte yandan, Kütahya-Eskişehir Muharebelerinden sonra askerî mevcudunun ve silah gücünün değerli bir kısmını kaybetmiş olan Türk ordusu da kesin sonuç alınabilecek bir meydan muharebesi için tüm birliklerini Sakarya Nehri’nin doğusunda, yaklaşık olarak 100 km genişliğinde bir cephe sınırında toplamıştır.
Batı Cephesi Komutanlığı birliklerinin Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar üzere kentlerle birlikte geniş bir arazi kesitini düşmana bırakarak Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilmesi, kamuoyunda önemli bir moral bozukluğu yaratmış ve bu durum TBMM’de de çok sert tartışmalara neden olmuştur. 23 Temmuz – 5 Ağustos 1921 tarihleri ortasında hayli dertli bir devir geçiren Türk tarafı, Mustafa Kemal Paşa’yı 5 Ağustos 1921’de TBMM’de kabul edilen 144 sayılı kanunla ve geniş yetkilerle üç ay müddet ile Başkomutanlık misyonuna getirmiştir. (bk. Başkumandanlık Kanunu) Mustafa Kemal Paşa, verilen bu geniş yetkilere dayanarak 7-8 Ağustos 1921’de “Tekâlifi Ulusala Emirleri”ni yayımlayarak orduyu işçi, silah, gereç ve araç-gereç bakımından güçlendirmeye çalışmıştır. Çünkü Türk ordusu Sakarya Meydan Muharebesi öncesinde bir yokluk ve yoksulluk savaşı da vermektedir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Meydan Muharebesi öncesinde cephe faaliyetleriyle ilgilenirken üzücü bir kaza geçirmiştir. Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa ile 12 Ağustos 1921’de cephe durumunu yakından görmek, sevk ve yönetimde daha tesirli olmak gayesiyle Ankara’dan Polatlı’ya hareket eder, cepheye varınca savunma mevziinin rahatça görüldüğü Polatlı güneyindeki Karadağ’a çıkmıştır. Buradan arazi ve mevzi durumunu görüp inceledikten sonra geri dönmek üzere atına bindiği sırada, atın ürkmesi nedeniyle düşerek bir kaburga kemiğini kırmış, tedavi olmak üzere Ankara’ya dönmek zorunda kalmıştır. Hekimlerin istirahat tavsiye etmelerine karşın çok kısa bir müddet sonra 17 Ağustos 1921’de misyonunun başına dönen Mustafa Kemal Paşa çabucak Başkomutanlık karargâhını kurmuştur. Ağustos ayı ortalarına hakikat yapılan yeni düzenlemeye nazaran Türk Ordusu’nun konuş ve kuruluş durumu şu biçimdedir: Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa’dır. Başkomutanlık Karargâhı Ankara’dadır. Batı Cephesi Komutanlığı, Yunan taarruzuna karşı, kuvvetlerini Sakarya Irmağı doğusunda yedi küme (kolordu) hâlinde konuşlandırmıştır. Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa’dır ve karargâhı Ankara-Polatlı ortasında yer alan Alagöz’dedir. Savaşın çabucak öncesinde Türk kuvvetlerinin durumu şöyledir: 96.326 er, 5.401 subay, 54.572 tüfek, 825 makinalı tüfek, 196 top, 1.309 kılıç, 32.137 hayvan, 1.284 otomobil ve 2 uçak.
Yunan kuvvetlerinin durumu da şöyledir: 120.000 er, 3.780 subay, 57.000 tüfek, 2.768 makinalı tüfek, 386 top, 1.350 kılıç, 3.800 hayvan, 600 adet 3 tonluk kamyon, 240 adet 1 tonluk kamyon, 18 uçak.
Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutanlık misyonuna getirilmesinden sonra Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa ile Kolordu Kumandanları ortasında 15 Ağustos 1921 tarihinde bir durum değerlendirmesi yapılarak sonuç Başkomutana sunulmuş, böylece bir harekât planı ortaya çıkmıştır. Türk ordusu, 100 km’ye ulaşan cephe genişliği ve 25 km’ye yakın bir derinlik içerisinde arazinin kıymetli noktalarına yerleşerek ve Sakarya’yı bir mahzur hâlinde önüne alarak savunmayı oynak olarak yönetim etme kararını almıştır. Bu savaşa kadar savunmalar; orduların bir sınır üzerinde yerleştirilmesi, bu hatta başarılı olunamazsa daima birlikte geride öteki bir hatta çekilme biçiminde cereyan etmiştir. Fakat Mustafa Kemal Paşa, 26 Ağustos 1921’de “Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır.” buyruğunu vermiş böylelikle sınır taktiği bırakılarak çekilmek zorunda kalan birliklerin tutunabildikleri birinci yerde savunmaya devam etmeleri, başkalarının ise bulundukları mevzileri bırakmamaları sağlanmıştır. Sahiden de bu safhada verilen gayret fevkaladedir. Açılan her gediği kapatmak için 70 km’yi bulan şiddetli yürüyüşlerle birlik kaydırmaları yapılır. Her gelen asker, sonraki sabah çelikten bir kale hâlinde düşman karşısına çıkmış, vuruşup şehit olmuş ama vatanın savunulmasına devam edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa bu muharebe için “Sakarya melhame-i kübrası” yani kan gölü, kan deryası demiştir. Yunanlar, Türk kuvvetlerini 23-30 Ağustos 1921 tarihleri ortasında bütün imkânlarıyla zorlamalarına karşın kuşatıp imha edemeyince kuvvetlerinin büyük kısmıyla Türk cephesini merkezden Haymana istikametinde yarmak istemişlerdir. 6 Eylül 1921 tarihine kadar da bunun için uğraşmışlar ama başaramayınca bulundukları sınırlarda savunmaya karar vermişlerdir. Lakin 10 Eylül’de başlatılan genel karşı taarruzla buna da mahzur olunmuştur. Bu muharebeler sırasında Meclisin de taşınması gündeme gelmiştir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Ulusal Savunma Bakanı Refet Paşa’ya 26 Ağustos akşamı gönderdiği telgrafta; muharebelerin Ankara’ya kadar intikal etmesi ihtimali olduğunu, her türlü ihtimale karşı Meclisin ve Bakanlar Kurulu’nun birinci merhale olarak Yahşihan üzerinden Keskin’e, oradan da mecburilik hâlinde Kayseri’ye naklinin gerekli olabileceğini bildirir. Sonraki gün çekilen diğer bir telgrafla da bu taşınma buyruğu durdurulmuştur. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın idaresinde, Türk milletinin kanıyla yazılan ve dünya harp tarihine “en uzun meydan muharebesi”, Türk İstiklal Harbi tarihine de “subay muharebesi” diye geçen Sakarya Meydan Muharebesi aralıksız 22 gün geceli gündüzlü devam etmiş ve 13 Eylül günü Yunanlıların Sakarya Nehri’nin batısına atılmasıyla sona ermiştir. Bundan sonra Takip harekâtı başlamıştır. Sakarya Meydan Muharebesi’nin askerî sonuçları bakımından Türk tarafına çok kıymetli katkıları olmuştur. Sakarya Zaferi ile inisiyatif Türk ordusuna geçmiştir.
Sakarya Muharebeleri, Türk ordusunun moralini ne kadar yükseltmiş ise Yunan ordusunun moralini de o derece bozmuştur. Evvel Sakarya Nehri’nin doğusu, sonra da Afyonkarahisar – Eskişehir çizgisine kadar olan vatan toprakları Yunanlılardan temizlenmiştir.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİNİN TARİHİ
Savaş sonunda tarafların kayıpları da şu formdadır:
Türkler: 5.713 şehit, 18.480 yaralı, 828 esir ve 14.268 kayıp.
Yunanlılar: 3.758 can kaybı, 18.955 yaralı, 354 kayıp.
Sakarya Meydan Muharebesi sonucu, askerî harekât taraf değiştirmiştir. Sakarya Muharebesi sonuna kadar stratejik savunma yapılırken Sakarya’dan sonra stratejik taarruza dönülmüştür. Çünkü Yunan ordusu stratejik hücum yapma gücünü kaybetmiştir. Sakarya Zaferi, Büyük Taarruz (26 Ağustos 1922) ve Başkomutan Meydan Muharebesi’nin (30 Ağustos 1922) hazırlıkları için gerekli vakti kazandırmıştır. Sakarya Zaferi’nden sonra vefa duygusu ile dolu olan Türk milleti, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’ya TBMM aracılığıyla 19 Eylül 1921 tarihinde Gazi unvanı ve Mareşal rütbesini vermiştir. Anadolu’ya geçme planı olan Enver Paşa’nın ümidi kırılmış, içeride muhalefetin tesiri azalmıştır. Sakarya Meydan Muharebesi’nin askerî sonuçları yanında siyasi sonuçları da Türk milleti için çok kıymetli kazanımlar sağlamıştır. Sakarya Zaferi’nden bir ay sonra, 13 Ekim 1921 günü Sovyetler Birliği Hükûmeti’nin aracılığıyla Ankara Hükûmeti ile Güney Kafkas Cumhuriyetleri ortasında Kars Mutabakatı imzalanmıştır.
Bu mutabakatla; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan daha evvel yapılan Moskova Anlaşması’nı kendileri için de geçerli saymışlardır. Böylelikle Türkiye’nin doğu hudutları katiyetle güvenlik altına alınmıştır. Fransa, Sakarya Zaferi’nden sonra bekle – gör tavrını bırakarak İtilaf Devletlerinden kopmuş ve TBMM Hükûmeti ile 20 Ekim 1921’de Ankara Anlaşması’nı imzalamıştır. Bu muahede ile Fransa tarafından Hatay-İskenderun dışında bugünkü güney hududumuz tanınmıştır. Güney Cephesi güvenlik altına alındığından oradaki Türk birlikleri de Batı Cephesi’ne kaydırılmıştır. Batı Anadolu’daki Yunan egemenliğini hiçbir vakit kabullenemeyen İtalyanlar ise Sakarya Zaferi’nden sonra 1921 yılı sonuna kadar işgal ettikleri yerleri boşaltmışlardır. Sakarya Zaferi, İngiltere’yi de TBMM Hükûmeti’ni tanımaya zorlamış ve 23 Ekim 1921’de “Tutsakların Özgür Bırakılması Anlaşması” yapılmıştır. Muahedeye nazaran; İngilizler ellerinde bulunan Birinci Dünya Savaşı tutsağı Türk kumandanları ile Malta Adası’na sürdükleri Türk devlet adamları ve aydınlarını, Türkler de Mustafa Kemal Paşa’nın tutuklattırdığı Anadolu’da bulunan İngiliz uyrukluları özgür bırakmışlardır. 2 Ocak 1922’de Türkiye-Ukrayna ortasında bir dostluk antlaşması imzalanmış, bu antlaşma ile Ukrayna’nın yanı sıra Türkiye ile Sovyet Rusya ortasında yakın dostluk ve temas geliştirilmiştir.
Sakarya Zaferi, İtilaf Devletlerinin Yunanlılara itimadını azaltmış, bu devletler Sevr Muahedesi ile kendilerine sağlanan çıkarları tekrar silahlı çatışmalara girmeden diplomasi yoluyla müdafaa gayreti içine düşmüşlerdir. İtilaf Devletleriyle yapılan bu siyasi muahedeler Sevr Anlaşması’nın da geçerliliğini yitirmesi sonucunu doğurmuştur. Türk ordusunun Sakarya Meydan Muharebesi’ni kazanması, Yunan dış siyasetlerinde da esaslı değişikliklere sebep olmuştur. Sakarya’dan sonra, Yunanlıların “Ankara’nın alınması” ve “Büyük Bizans’ın kurulması” üzere düşleri Sakarya’nın sularına gömülecektir. Hatta, Batı Anadolu’daki isteklerini bile unutmuş görünüp bu defa yerli Rumların kuracağı bağımsız bir “İyonya Devleti” görüşüne tartı vererek, Avrupa’da bu görüşe dayanak arayacaklardır. Ulusal Çabanın en kıymetli askeri olaylarından biri olan Sakarya Zaferi ile, 1683 Viyana kuşatmasından beri devam eden Türk çekilişi burada durdurulmuş, bundan sonra Türk ilerleyişi başlamıştır.