Hazal Yalın
Geçen haftanın Türkiye-Rusya münasebetleri açısından en değerli gündem unsuru, Putin’in Türkiye’yi bir doğalgaz “hub”ı haline getirmeye yönelik kelamları ve Gazprom Lideri A. Miller’in bunu somutlayan sözleriydi. Ne var ki bunlar, gerek Duvar’da, gerekse de öteki yerlerde gereğince detaylı biçimde incelendi. Haftanın seçkisine büsbütün öbür bahislerde üç yazıyı almamın nedeni, bu.
İlk yazı, OPEC+’nın Rusya’nın petrol üretimini kısma teklifini desteklemesinin akabinde Birleşik Arap Emirlikleri Lideri Muhammed bin Zaid ile Putin ortasında St. Petersburg’da yapılan görüşmeyle ilgili. Amerikan idaresi Riyad’a hayal kırıklığı, küskünlük ve öfke kusarken BAE ile Rusya ortasındaki münasebetler de birebir ölçüde değer taşıyor. G. Mirzayan’ın Vzglyad’daki yazısının en kıymetli yanı, Ukrayna ile Rusya ortasında arabuluculuk için Suudi Arabistan ve BAE’nin ortak bir teşebbüsü olabileceği savı.
Nezavisimaya Gazeta’da V. İvanov, Çin’in Yakın Doğu ve Kuzey Afrika silah pazarına girme teşebbüslerini ele alıyor. İvanov’a nazaran Rusya Ukrayna’ya yoğunlaşmışken Çin’e belirli bir alan açılabilir; lakin pazarda fakat küçük bir hisseyle yetinmek zorunda, çünkü Körfez hanedanları lakin Amerikan baskısına karşı şantaj aracı olarak Çin’e dönebilir, Mısır da savunma endüstrisinde ABD’ye muhtaç. Yalnızca bağımsız Cezayir önemli bir alternatif olabilir, ancak onun da onlarca yıldır almakta olduğu Rusya silahlarından vazgeçeceğini düşünmek mantıklı değil.
Geçtiğimiz haftanın fırtınası içinde görece karanlıkta kalan, lakin siyasi açıdan son derece can alıcı bir diğer olay da, Fransa’nın Güney Kafkasya’da görünürde Ermenistan lehine giriştiği atraksiyondu. Macron Avrupa ismine Ermenistan-Azerbaycan hududuna Avrupa müşahede misyonu gönderme müsaadesini Erivan’dan koparttı, açıkça Rusya’yı bölgeyi istikrarsızlaştırmakla suçladı, Ermenistan’ı arkaladı, Azerbaycan ve Türkiye’yi de karşısına aldı. Lakin Kommersant muharrirleri, Macron’un atraksiyonunun Erivan’da bile güçlü bir karşılık bulmadığını vurguluyorlar.
‘BAE ve Suudi Arabistan Ukrayna probleminde arabuluculuğa soyunabilirler’
St. Petersburg’da 11 Ekim’de pek de alışık olunmayan bir tepe gerçekleşti. Putin, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Lideri Muhammed bin Zaid el-Nahayan ile görüştü. …
Çokları, Rusya’nın Suriye’deki operasyonlar sırasında neden barış gücü rolü oynadığını anlamamıştı. Neden İran Körfezi ülkelerinin sponsorluğunu yaptığı teröristleri yok ederken birebir anda bu ülkelerden “intikam” almayı reddediyor, bunları (mesela İran’ın istediği gibi) Suriye’den “dışarı sürmek” yerine tıpkı BAE ve Suudi Arabistan’ı Suriye sıkıntısının diplomatik tahlil sürecine çekmeye çalışıyordu?
Aslında Rusya, yalnızca teröristleri yok ettiğini, lakin Körfez monarşileriyle İran ortasındaki hesaplaşmalara müdahil olmadığını, Rusya ile birlikte çalışmaya hazır bütün ülkelerle çalışmaya kendisinin de hazır olduğunu gösteriyordu. Ve İran Körfezi de bu nezaketi takdir etti, tıpkı nezaketle karşılık verdi. …
Suudi Arabistan, ABD ile resmi müttefiklik bağlantılarına karşın petrol üretiminin kısıtlanması sorununda Moskova’yı destekledi. Suudiler, Batı’nın Rusya petrolüne getirdiği tavan fiyatın bütün manasını esasen sıfırladı. … BAE başkanı daha da ileri gitti, St. Petersburg’a geldi. …
Amerikalılar doğal ki bu ziyaretten son derece hoşnutsuzlar. Esasen BAE’nin Ukrayna krizinin başından beri tavrına yönelik de birebir hoşnutsuzluk var. …
Kimi Kongre üyeleri, BAE’den (ve Suudi Arabistan’dan da) bu ülkeleri İran’a karşı savunan hava savunma sistemlerini çıkarmakla tehdit ettiler; Biden ise Körfez ülkelerinin Moskova ile bu türlü bir işbirliğinin sonuçları problemiyle en kısa vakitte yakından ilgileneceğini söyledi. …
Esasen Araplar artık, muazzam mali imkânlarla birlikte, Amerikalıları hiç bulunmadığı bir yere yerleştiren deneyim de topladılar.
Basın açıklamasına ve resmî açıklamalara bakılırsa, Petersburg’daki esas müzakere bahislerinden biri iktisat, öncelikle de petroldü. …
Petrolün yanı sıra işbirliği imkanları da görüşüldü. Yelena Suponina’ya nazaran: “BAE için Rusya ile iktisadi ve mali işbirliği değerli. Emirliklerin ABD’nin baskısından bağımsız bir siyaset yürütebileceğini göstermek de kıymetli. Her iki önder de pandemiye ve Amerikan yaptırımlarına karşın artan ticaret hacminden kelam ederken dürüsttüler. Ayrıyeten yaptırımlar devam ederken BAE’deki birtakım mali imkanlar da Rusya’nın büyük ilgisini çekiyor.”
Unutmamak gerek ki BAE’nin yaptırım altındaki ülkelerle gri alanda ticaret yapmak üzerine devasa bir deneyimi var. Bir dizi ülke uzun yıllar boyunca İran’la BAE üzerinden ticaret yaptı.
İkinci mevzu, Ukrayna’ydı. Yüksek İktisat Okulu’ndan Doçent Leonid İsayev’e nazaran: “BAE, çatışmanın tansiyonunun düşürülmesinden yana. Bunun çatışmanın tarafları ortasında bulunmayan ülkelere de sıçramaya başladığını görüyorlar. Özellikle da bu ülkelerin besin ve güç güvenliği alanına. …”
Muhammed bin Zaid, tansiyonun düşürülmesinde rol oynamayı umuyor. Yelena Suponin’e nazaran: “… Emirlikler Rusya ile Batı ortasında Ukrayna krizinden siyasi bir çıkış bulmak için arabuluculuk rolüne hazırlar. …”
Leonid İsayev de bu rol üzerinde duruyor: “Emirlikler özgün durumlarından yararlanmak istiyorlar; bin Zaid’in Putin’le de, Kadirov’la da, Washington’la da güzel alakaları var. Bu nedenle katkılarını sunuyorlar; ben, BAE ile Suudi Arabistan’dan ortak bir arabuluculuk tandemi bekliyorum.” … (G. Mirzayan / Vzglyad, 12 Ekim)
‘Çin, Yakın Doğu ve Kuzey Afrika silah pazarına açılmaya çalışıyor’
Çin, Rusya’nın Ukrayna’daki özel askeri operasyona ağırlaşmış olmasından ve ABD Kongresinin yasaklarının Amerikan silahlarının kimi Yakın Doğu ülkelerine ihracını sınırlamasından yararlanarak Yakın Doğu ve Kuzey Afrika’ya silah ve askeri gereç ihracatını genişletiyor. …
Fiyat ve sınai potansiyelin bir aradalığı, Pekin’in yurtdışı müşterileri için Çin silah ve askeri gereçlerinin değerli avantajlarını teşkil ediyor. Yakın Doğu’daki müşteriler açısından Çin’den silah ve gereç ithalatı, cephaneliklerini görece ucuz silahlarla destek imkanı yaratarak, ABD ve Avrupa’ya siyasi bağımlılıklarını azaltabilir. …
Çinli kaliteli silah ve gereç üreticileri, çatışma alanlarında muharebe deneyiminin olmaması yüzünden bir itimat eksikliğiyle karşı karşıyalar. Amerikan Newlines Strateji ve Siyaset Enstitüsü’nden Nicholas Heras’a nazaran: “Amerikan, Avrupa, Rusya, hatta Türkiye’nin silah sistemleri bu manada büyük bir deneyime sahip.” Heras, Çin’in günümüzde Yakın Doğu’daki silah satış pazarında hissesini artırmakta olduğunu tabir ediyor. Lakin seçkin silah pazarına gerçek manada girmek için rakiplerinden üstün yüksek kaliteli Çin silahlarının kullanılacağı gerçek bir savaş gerek.
Strafor Yakın Doğu ve Kuzey Afrika analisti Ryan Ball’a nazaran Ukrayna çatışmasına kadar Yakın Doğu ve Kuzey Afrika’nın en önemli silah tedarikçisiydi; lakin: “Mısır, Cezayir ve Türkiye üzere, Rusya’dan teçhizat alan ülkeler için Çin askeri teçhizatına geçmek her halükârda tercih edilen bir şey olmayabilir, çünkü bu, hazırlık ve bu platformlarla yeni bir entegrasyon gerektirir. …”
Ball’un iddialarına nazaran Çin, yüksek klasman silahlarını satmak için gözlerini esasen İran Körfezi’ndeki Arap devletlerine dikecek. Bilhassa de Suudi Arabistan, BAE ve Katar’a; çünkü bu devletler devasa mali kaynaklara sahipler ve askeri cephaneliklerini çeşitlendirmeyi hedefliyorlar. Lakin: “ABD de artık bu devletlerle yeni güvenlik mutabakatları öngörüyor; meğer Çin, bölgedeki güvenliğin garantörü olarak ABD’nin yerini almaktan şimdi uzak.” …
Çin, Ukrayna’da özel askeri operasyonun başlamasından sonra Rusya ile rekabetinde kimi avantajlar elde edebilir, lakin büyük bir satış patlamasına ulaşması pek mümkün değil.
Son birkaç on yıldır Rusya’dan uçak ve öbür yüksek kaliteli gereç alan Mısır, birebir vakitte ABD askeri yardımının da esas alıcılarından biri. Hasebiyle, Çin Chengdu J-10C avcı uçaklarını yahut öteki Çin askeri gereçlerini alma imkânı araması, Amerikan yardımını kaybetme korkusu yüzünden pek muhtemel değil.
Cezayir ise buna açık, çünkü güvenlik yahut askeri yardımda ABD’ye bağımlı değil. İran Körfezi’nin öteki Arap ülkeleri ise (örneğin BAE ve Suudi Arabistan) savunma gereksinimleri Amerikalılar tarafından karşılanmazsa faaliyetlerini çeşitlendirebileceğini Washington’a göstermek için sembolik ölçüde Çin sistemleri alabilir. (V. İvanov / Nezavisimaya Gazeta, 13 Ekim)
‘AB’den Ermenistan’a müşahede misyonu’
Avrupa Birliği Ermenistan’a, sivil müşahede misyonunun konuşlanacağı Azerbaycan hududundaki noktaların tespiti için teknik bir küme gönderdi. Bu adım, Erivan ile Bakü ortasında arabuluculukta batılı oyuncuların en büyük başarısı. Avrupalı gözlemciler fikrinin babalarından biri olan Macron da bununla eş vakitli bir açıklama yaptı; bu, Bakü’de öfke doğurmakla kalmayıp Erivan’da da meçhul bir biçimde karşılık buldu. Macron’a nazaran Moskova, Ermenistan’ı güçsüz düşürmek için bölgedeki durumu taammüden istikrarsızlaştırıyor. …
Gözlem yerlerinin tespiti birinci başta sanılacağı kadar kolay bir iş değil; hudutlar bilinmeyen, her bir mıntıka tartışmalı, direkt çatışma da devam ediyor.
Gözlemcilerin konuşlandırılması kararı geçtiğimiz günlerde Prag’da yapılan ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Azerbaycan Lideri İlham Aliyev, Fransa Lideri Emmanuel Macron ile Avrupa Kurulu Lideri Charles Michel’in katıldığı müzakerelerde alındı. Gözlemciler Azerbaycan topraklarına giremeyecekler, lakin Bakü, gerektiğinde Avrupalılarla işbirliğine kelam verdi. Prag’daki doruktan birkaç gün evvel Ermenistan’a KGAÖ müşahede misyonunun gönderilmesi fikri de örgütte görüşüldü. Ermenistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Paruyr Ovannisyan’ın söz ettiği üzere, bu fikri gömmek için de şimdi erken.
Bu mevzuyu Astana’da Ermeni meslektaşıyla görüşmesinin arifesinde Lavrov da açtı: “… Fikir şu: Azerbaycan hududunda Ermenistan topraklarına KGAÖ gözlemcilerinden bir izleme misyonu gönderilecek. Gereken tek şey, örgüt kurulunun kararı; bu da örgüt lideri tarafından çağrılmalı. Örgütün periyot lideri Ermenistan.”
Parlamentodaki “Şerefim Var” bloğunda yer alan Ermenistan Cumhuriyet Partisi Lider Yardımcısı Armen Aşotyan’ın görüşüne nazaran… bir Avrupa misyonunu konuşlandırma kararı “bugünkü Ermenistan yöneticilerinin maharetsiz siyasetinin” bir sonucu. …
Macron daha evvel de Ermeni yanlısı bir siyasetçi olarak tanınıyordu, lakin bu kez çıtayı daha yükseğe taşımaya ve Erivan için Moskova’dan daha düzgün bir müttefik olabileceğini göstermeye karar verdi: “… Rusya bu çatışmaya müdahil oldu, Türkiye’nin cürüm paydaşlığıyla birlikte açıkça Azerbaycan’a dayanak çıktı ve kısa vakit öncesine kadar en yakın müttefiki olan Ermenistan’ı zayıf düşürme yoluna girdi. Neler olduğunu anlıyor musunuz? Bu, Rusya’nın istikrarsızlaştırma teşebbüsü. Hepimizi zayıf düşürüp bölmek için nifak yaratmak istiyorlar.”
Macron ayrıyeten Karabağ’ı “tartışmalı” ve “uluslararası düzeyde tanınmayan” bir bölge olarak andı; Azerbaycan’ı da sayısız insanın vefatına yol açan müthiş bir savaşı başlatmak ve bu toprağı istila etmekle” suçladı.
En sonunda ise tavrının ilkesel olduğunu vurgulamak için ekledi: Fransa, Azerbaycan’dan gaz almayacak; bu bahiste hiçbir mutabakat yok. …
Ermeni siyaset bilimci Stepan Danielyan, Macron’un açıklamasının Batı ile Rusya ortasındaki uğraşın mantığı içinde yapıldığından emin, lakin gerçeklikten bütünüyle kopuk sayılamayacağını da söylüyor: “Bugünkü jeostratejik cepheleşmede Rusya Batı’dan tecrit edilmişken Türkiye de Rusya’nın çok kıymetli bir ortağı haline geldi. Rusya güç kaynakları Avrupa’ya Türkiye üzerinden gönderiliyor. Ankara ve Moskova yakınlaşıyorlar; Güney Kafkasya sorununda de ortalarında muhakkak birtakım mutabakatlar var. Bu yüzden, bu mutabakatların Ermenistan’ın menfaatleri hilafına gerçekleştirilebileceği ihtimalini göz arkası etmemek gerek.” …
Post-Sovyet coğrafyası uzmanı Arkadiy Dubnov’un görüşüne nazaran: “Macron… ağayı sakalından yakaladığını düşünüyor, zira Ermenistan sonuna Avrupa müşahede misyonu göndermeyi başardı. Azerbaycan ve Türkiye oynarken Rusya’nın da sazıyla eşlik ettiği biçimindeki kelamları ise daha çok Erdoğan’ın gücüne gönderme; Erdoğan bunu kompliman sayabilir.” … (K. Krivoşeyev, A. Mgdesyan / Kommersant, 13 Ekim)