İZMİR- Maraş merkezli 11 ili etkileyen sarsıntılar sonrasında, hepimizin aklına sarsıntı bölgesinde yer alan müzelerde ve tarihi binalarda tahribat olup olmadığı sorusu geldi. Akabinde Göbeklitepe ve Adıyaman’da Roma devrinde inşa edilen Cendere Köprüsü, Hatay’da bulunan Titus Tüneli ve yakınındaki Beşikli Mağara ismi ile bilinen kaya mezarlarında zelzeleden kaynaklı rastgele bir yıkımın olmadığı basına yansıdı.
Arkeologlar Derneği Lideri Dr. Soner Ateşoğulları ile sarsıntı bölgesindeki tarihi yapılarda oluşan hasarları ve sarsıntının akabinde medyada gündem olan Adıyaman’daki Cendere Köprüsü’nü konuştuk.
Arkeologlar Derneği Lideri Dr. Soner Ateşoğulları ‘ÇOK SAYIDA TESCİLLİ BİNANIN YIKIMINA ÜZÜLEREK ŞAHİT OLDUK’
Deprem bölgesinde yer alan müze ve tarihi yapılarda meydana gelen hasarlara dair ne cins bir çalışma yapıldı? Yıkılan tarihî yapılara yönelik nasıl bir enkaz kaldırma süreci yapılacak?
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne bağlı grupların zelzelenin birinci gününden itibaren bölgeye giderek müzeler, ören yerleri ve tarihi yapılara yönelik çalışmalar başlattığına şahit olduk. Hatay Arkeoloji Müzesi’nin çöken küçük bir kısmı dışında, müzeler açısından büyük bir kahrın olmadığını bakanlığın açıklamalarından öğrendik. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, sarsıntı bölgesindeki müzelerde sergilenen yapıtların, sarsıntıdan ziyan görme ihtimaline karşı, daha inançlı müzelere nakledilmeye başlandığını duyurdu. Müzelerde sarsıntıdan kaynaklanan ufak tefek kasvetler dışında, yeniden başta Hatay olmak üzere bölgede yer alan başka kentlerde kimi cami, kilise, türbe, kale, sur duvarları ve tescilli yapıların ya büsbütün yıkıldığına ya da büyük hasar gördüğüne üzülerek şahit olduk. Yıkılan bu tarihi binaların aslına uygun bir biçimde restore edilebilmesi için enkazdaki mimari modüllerin dikkatli bir biçimde toplanması gerekiyor. Bu süreç vakit alacağı için Kültür ve Turizm Bakanlığınca yıkılan tarihi yapıların üzerine “tescilli kültür varlığıdır. Müsaadesiz müdahale edilemez” ibaresi içeren tabelalar asıldı.
UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Göbeklitepe ve Nemrut Dağı’nda ise rastgele bir tahribat olmadı. Bu hoş haber yüreğimize su serpti. Lakin Malatya Arslantepe Höyüğü’nde kerpiç yapılarda birtakım çatlakların oluştuğu ve süreksiz çatı örtüsünde yer yer çökmeler meydana geldiğini öğrendik. Zelzelelerin şiddeti düşünüldüğünde buna da şükür dememiz gerekiyor herhalde.
Nemrut dağının eteklerinde bulunan tokalaşma sütunun da yıkıldığı belirtiliyor…
Evet, maalesef Adıyaman Karakuş Tümülüsü yakınındaki üzerinde el sıkışma sahnesi bulunan sütun da zelzelede yıkıldı. Tokalaşma sahnesinin bulunduğu kabartma iki modül halinde bakanlık tarafından Adıyaman Müzesi’ne taşındı. Sütunu oluşturan tamburların da taşınması gündemde.
Cendere Köprüsü, Adıyaman Kâhta ‘ROMALILAR MATERYALDEN ÇALMAMIŞLAR’
Tüm bu yıkımların ortasında Adıyaman, Kâhta’da bulunan bin 800 yılık Cendere Köprüsü’nün yıkılmadığına şahit olduk. Bölgede çok sayıda yıkım yaşanırken bu köprü neden yıkılmadı? Siz bunu neye bağlıyorsunuz?
Cendere Köprüsü MS 200 yılları başında, Roma İmparatoru Septimius Severus’un buyruğuyla o tarihte Samsat’ta karargâh kuran XVI. Lejyon tarafından yaptırıldı. Cendere Köprüsü, dünyanın hala kullanılmakta olan en eski kemer köprülerinden birisidir. Biri ana kemer ve başkası tahliye kemeri olmak üzere toplam iki kemerden oluşan köprü, Romalıların yaptığı ikinci en geniş kemerli köprüdür.
Yüksek basınçları taşıyabilme kapasiteleri nedeniyle kemerlerin inşasında kullanılan en önemli yapı gereci taş yahut tuğladır. Köprü yığma yapı olduğu için büyük zelzelelere dayanma gücüne sahip. Ayrıyeten kemer ve dolguda tıpkı taşların kullanılmış olması köprüye sarsıntı karşısında avantaj sağlamış olabilir. 7 metre genişliğinde, 30 metre yüksekliğinde ve 120 metre uzunluğunda olan köprünün en değişik mimari özelliği harç kullanılmadan yapılmış olmasıdır.
7.8 büyüklüğündeki bir sarsıntıda Cendere Köprüsü’nün yıkılmamış olmasının hem eşsiz üretim tekniği hem de Romalı mühendislerin teknik bilgisinden kaynaklandığını düşünüyorum. Roma periyodunda bölgenin zelzele geçmişi bilindiğinden köprü muhtemelen olası zelzelelere sağlam olarak inşa edilmiş olmalı. Doğal burada Romalı mimar ve mühendislerin hakkını da teslim etmeden geçmemek lazım. Çünkü köprü bu son zelzelede yıkılmadığına nazaran demek ki Romalılar gereçten de çalmamışlar! Ayrıyeten köprünün sert ve kayalık bir tabana inşa edilmiş olması da bu zelzelesi yıkılmadan atlatmasında tesirli olmuş olabilir.
Peki sizce zelzele olmadan evvel bakanlık tarafından ne cins tedbirler alınabilir?
Birinci derece sarsıntı jenerasyonunda bulunan vilayetlerde, “deprem olgusunu” daima ve sıcak tutabilmek emeli ile Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın öncülüğünde “Deprem Müzeleri” kurulmalı. Sembolik bir giriş fiyatına sahip olacak bu müzelerde; sergilenecek nesnelerle halkımıza zelzele gerçeği tüm çıplaklığıyla anlatılmalı. Bilhassa çocuklara ve gençlere yönelik yıl boyunca sarsıntı eğitim aktiflikleri düzenlenmeli. Zelzele konusunda farkındalık yaratmak maksadıyla; öncesinde alınması gereken tedbirler, zelzele anında gerçek davranış biçimleri ve sarsıntı konusunda yapılması gerekenler hakkında teorik bilgiler verilebilir. Öğrenilen bilgiler ise zelzele simülatöründe deneyimlenmelidir. Dernek olarak biz bu bahislerde her vakit elimizden geleni yapmaya hazırız.
‘YENİ MÜZELERİN YER SEÇİMİNDE DİKKATLİ OLMALIYIZ’
İleride yaşanabilecek muhtemel zelzelelerde kültür mirasımızın ve onların sergilendiği müzelerimizin ziyan görmemesi için ne yapmak gerekir?
Son yaşadığımız sarsıntılar hepimiz için milat olmalı. Yaşadıklarımızdan ders çıkarıp radikal kararlar almalıyız. Türkiye’nin artık bir zelzele ülkesi olduğu şuuruna varıp hayat biçimimizi buna nazaran düzenlemeliyiz. Başta Kültür ve Turizm Bakanlığı olmak üzere tüm kamu kurumları, sarsıntı gerçeğini göz önünde bulundurarak hareket etmeli. Olağan bundan sonra inşa edilecek yeni müzelerin yer seçiminde çok dikkatli davranmalıyız.
Bir değerli nokta da zelzele riski yüksek bölgelerde yeni inşa edilecek tüm müzelerin inşaat sisteminde sismik (deprem) izolatörlerinin kullanılması olmalı. Bilhassa gelişmiş ülkelerde yaygın olarak kullanılan bu sistem, binaların ve içinde yaşayan insanların zelzeleden ziyan görmesini azaltan bir teknoloji. Temellerinde sismik izolasyon teknolojisi kullanılarak inşa edilen müzelerde yapıtların sarsıntıdan ziyan görmesinin önüne geçilmesinin yanı sıra, sergileme alanlarındaki ziyaretçilerin güvenliği için de tedbir alınmış oluyor.
Akropolis Müzesi, Atina Peki, dünyada bahsettiğiniz bu sistem ile inşa edilmiş müzeler var mı?
Müzelerde sergilenen kültür varlıklarını korumak için zelzele açısından hassas ülkelerde son vakitlerde müze binaları temel düzeyinde sismik taban izolasyon sistemleri ile tasarlanıp inşa edildi. Japonya’daki Ulusal Batı Sanatlar Müzesi, Amerika’daki De Young Museum, Yeni Zelenda’da Te Papa Müzesi ve Çin’deki Shan Tou Şehir Müzesi sarsıntıya karşı tedbir olarak sismik taban izolasyonu üzerine oturtulan müzeler ortasında. Atina’da 2009 yılında açılan Akropolis Müzesi’nde de yüksek zelzele riski göz önünde bulundurularak bu sistem kullanıldı. Ülkemizde de son yıllarda sismik taban izolatörü üzerine inşa edilmiş birçok kamu hastanesi bulunuyor. Zelzele bölgesindeki vilayetlerde yer alan ve temelinde bu sistemin kullanıldığı birçok kamu hastanesi bu sayede ayakta kalabildi.