Prof. Dr. Billur Tekkök Karaöz Başşehir Üniversitesi*
Roma Devri günlük yaşantısı içinde bahçelerin kıymeti ve yeri hakkında bilgilere yazılı kaynaklardan ve arkeolojik bulgulardan ulaşabiliyoruz. İngiltere’den Arap Yarımadası’na kadar tüm “Roma periyodunda ev-bahçe” bağlantısı hafriyatlarda öne alınması gereken bir husus olmasına karşın İtalya dışındaki öbür Roma kentlerinde bu bahse yönelik araştırmalar fakat yakın bir tarihte başlamıştır.
Roma Dönemi’ndeki günlük yaşama ait kıymetli bilgiler aldığımız Yaşlı Plinius, Roma bahçelerinin Asur’un Asma Bahçelerinden esinlenildiğinden kelam eder. Hatta Roma’da hükümdarların bahçelerini kendilerinin ektiğini, Roma literatüründe bahçeden hiçbir vakit “tarla” olarak bahsedilmediğini, her vakit “bahçe” teriminin kullanıldığını da ekler. Mesken ve meskene ilişkin toprak, ailenin kutsallığının bir modülü olarak görülmüştür. Bahçeler tıpkı vakitte mitosların da çeşitlendiği yerlerdir. Bu nedenle bahçelerde ilah yahut tanrıça heykelleri bulunur. Koleksiyon niteliğinde olan bu heykeller, vakit içerisinde bahçelerin “sergi mekânı” fonksiyonu kazanmasını sağlamıştır.
Roma Cumhuriyet Dönemi’nde hem tüccar hem de siyasetçi olan Cicero’nun bahçesinde sergilediği bir heykel koleksiyonuna sahip olduğunu, arkadaşı Atticus’a yazdığı mektuplardan anlıyoruz. Kardeşi Quintus’a yazdığı mektuplarda da aile ve koleksiyonların sergilendiği bir yer olması açısından bahçenin değerini vurgular.
Roma devrinde halka açık park alanlarına ve bahçelere, imparatorluğun gücünü temsil eden kültürel yerler yahut imparatorluğun farklı inanç ve sınıftan halkı bir ortaya getirme hedefi güttüğü projeler olarak bakmak gerekir. Roma’da halka açık park alanları Roma Cumhuriyet periyodundan beri önemsenmiştir. Augustus, birinci imparator olarak halkına karşı demokratik olma ismine Vedius Polio’nun ona bağışladığı mesken ve araziyi, karısı Livia ismine halka açık portikli bir bahçe hâline getirir. Roma’nın orta ve alt toplumsal sınıflarının yaşadığı Carinae ve Suburra bölgesini kapsayan bu yerde inşa faaliyetleri MÖ 15-7 yılları ortasında gerçekleşir. Livia Portiği olarak bilinen bu park 115×75 metrelik çayırlık alana sahiptir. Esquiline Tepesi’nde konumlanan toprakta düzenlenen portik, nişlerle çevrili duvarlara ve ortada bir havuza sahiptir. Portiğin MS 3’üncü yüzyılda Septimius Severus kent planında hayli yaygın bir alanı kapsadığını görebiliriz.
Livia tarafından, klâsik Ana Tanrıça Kutlaması Günü olan 11 Haziran’da, mutabakat ve ahenk tanrıçası olan Concordia heykelinin dikildiği ve halka açık olan bu yer, Augustus ve karısı Livia’nın aile birliğine bakışı ve propaganda aracı üzere görülebilir. Fakat Ovid, bu emelin dışında yürüyüş yolu olarak kullanılan portiğin kızlarla buluşma yeri olduğundan bahseder. Augustus periyodunda halka açık imar faaliyetlerinden bir oburu de kentin içinde oluşturulan yapay göldür; Stagnum Agrippae diye bilinen hem yüzme havuzu hem de atletik faaliyetlerde kullanılan bu göl, Marcus Agrippae’nın kendi ismine yaptırdığı hamam binasının çabucak yanındadır. Hatta kente MÖ 19’da getirdiği su kaynağı nedeniyle göle Agrippa’nın ismi verilmiştir. Tacitus, Nero devrinde bu gölün içinde tekne partileri yapıldığı, kıyısında genelevlerin bulunduğu ve yarı çıplak hayat bayanlarının dans ettiğinden bahseder.
MS 1’inci yüzyıl sonunda yaşamış varlıklı iş insanı Pollius Felix’in, Sorrento Burnu’nda Massa Lubrense’de yer alan meskeni öne çıkan örneklerden biridir. Şair Publius Papinius Statius, meskeni ziyaret eden biri olarak şiirinde bu konuttan kelam eder. Şiirinde konutun alt terasının denizle bağlantılı olduğu, üst terasta iki kule ortasında sıcak havuzlu, Neptün ve Herkül’e ilişkin tapınaklar olduğu üzerine tarifler verir. Zikzak yapan bir portikle erişilen üst teras, villanın imali için arazinin teraslandığını gösterir.
LARES VE PENATES KÜLTLERİ
Genç Pliny de mektuplarında Laurentine ve Toskana bölgesinde yer alan villa bahçelerinden kelam eder. Pompeii hafriyatları, MS 79’da Vezüv Yanardağı’nın patlamasıyla lavların altında kalan kentin, âlâ korunmuş durumda olmaları nedeniyle, konut ve bahçe ilgisi konusunda değerli bilgiler sunar. Bahçelerin tıpkı vakitte aileye ilişkin heykellerin sergilendiği, aile ve konutun rahmetini sağlayan Lares ve Penates kültlerine ait heykel ve özel nişlerle sunuların yapıldığı alanları barındırdığı bilinir. Lares kültünün birinci ne vakit başladığına dair bilgiler kısıtlıdır. Lares, aileyle bağlantılı cetlerin ruhu ve tarla, çiftlik ve meskenlerinin kollayıcı rabbi olarak bilinmektedir. Ailenin kendi özelinde inancını yönetmesiyle ilgili her meskende bulunan Larariumlar (evin içinde yer alan kutsal alan) kıymetli bilgiler sunar. Meskeni koruyan Lares kültü dışında konutun rahmeti de Penates kültü ile alakalıdır. Meskenin içinde dolaşan ruhlar olarak algılanan bu kült de meskeni koruyan güç üzere düşünülebilir. Penates, konutun kilerindeki yiyecek içecekleri, odun, kömür üzere konut içi gereksinimlerini koruyan ruhtur.
EVİN BİR MODÜLÜ OLAN DOĞA
Roma Cumhuriyet periyoduna ilişkin güçlü aile konutuna örnek olarak Augustus’un karısı Livia’nın Palatine Tepesi’ndeki konutundan de kelam edebiliriz. 1868’de keşfedilen Palatine Tepesi’nde bulunan konutun en dikkat alımlı özelliği duvar fotoğraflarıdır. Roma’nın 12 kilometre kuzeyinde Via Flaminia üzerinde yer alan meskenin içinde bulunan duvar fotoğrafları, konut ve bahçe alakasını ağır olarak vurgulayan bir örnektir. Livia’nın Augustus ile evlenmeden evvel sahibi olduğu bu konut, Augustus ile evlendiğinde Roma’daki konutuna alternatif kent dışında kır konutu (villa) olarak kullanılmıştır. Roma Duvar Tarzı 2 geleneğinin erken örneğini temsil eden yemek salonu duvar fotoğrafında olduğu üzere, bahçelere ilişkin görseller, MÖ 30’dan sonra doğayı taklit etmekten çok şiirsel bir his uyandırmak, doğayı konutun bir modülü üzere hissettirmek için iç yerlerin duvarlarında resmedilmiştir. Livia’ya ilişkin İsim Gallinas Albas ismiyle anılan villanın bağlı olduğu mitos; kartal tarafından kaçırılan beyaz tavuğun Livia’nın eline geçmesi ve tavuğun ağzında taşıdığı barışı temsil eden defne kısmının bu bahçeye düşmesi üzerinedir. Bu bahçede büyüyen defne ağacının kısımları Julio Cladius sülalesinin zafer çelenkleri için kullanılmıştır. Suetonius ise bahçede görülen defnenin bu bahçeye dikilmesi hikayesini anlatması dışında, kendi vaktinde burada tavuk çiftliği olduğundan da bahseder. Villanın bahçe peyzajının, aile tarafından Roma’da inşa ettirilen Barış Altarı’nda kullanılan ikonografi ve bitkilerle karşılaştırılması, Augustus periyodunun ideolojisi ve yenilikler vaat eden önermelerin sembolleri olarak da düşünülebilir. Duvar fotoğrafında görülen ağaç ve bitkilerin analojisi üzerine yapılan en son çalışmada öne çıkan tiplerin; çam ağacı, saplı meşe ağacı, pınar meşesi ile art planda defne, çit kenarında şimşir, iris ve bahçeye dağılmış olarak mersin, Avrupa ladini, ayı pençesi çiçeği, kocayemiş çalısı, menekşe, kızılcık, Akdeniz servi ağacı, haşhaş, hurma ağacı, ayva ağacı, nar, limon ağacı, geyik lisanı bitkisi, zakkum, tüylü kartopu olduğu yorumu yapılmıştır. Duvar fotoğrafında kusursuz sunulan peyzajda çimler bile kesilmiş olarak işlenmiştir.
Kırsal toprakta edinilen meskenlerin küçük kulübeler olduğundan kelam edilse de bilhassa İtalya’da büyük tarım toprakları varlıklı ailelere ilişkin olduğundan kentte yaşayan zenginlerin hafta sonu konutları birebir vakitte tarım yerleriyle geniş alana yayılır. Cadizli Columella, MS 40-60’larda Roma’ya yakın arazi sahibi olduktan sonra yazdığı De Re Rustica isimli yapıtında Romalıların tarım, ekim- dikim işleri ile ilgili bedelli bilgiler verir. Bu yapıtında birebir vakitte kırsal toprakta kullanılan hayvan iş gücü, ağaçların budanması, aşılanması, bilhassa üzüm yetiştirmek, bağcılık ve balcılık, balık çiftlikleri ve en değerlisi bahçe peyzajıyla ilgili bilgiler de sunar. Roma İmparatorluk devrinde kırsal yaşama ve peyzaja ait bilgi sunan öteki bir örnek de 3’üncü Duvar Resmi Stili’nde işlenmiş, merkezde eski bir ağaç, anıtsal bir çeşme ve otlayan hayvanlar ikonografisinin kullanıldığı, Agrippa’nın Boscotrease yakınındaki meskeninin duvarını süsleyen fotoğraftır.
KUTSAL ALANLARIN YANSIMASI
Pompeii’nin 1 km kuzeyinde bir öbür villa, Publius Fannius Synistor Villası’dır. Villa, kent dışında yaşayan aristokrat aile ömrünü evraklar. Mesken, villa olarak tanımlansa da bir kısmı çiftlik meskeni olarak kullanılmıştır. Bu meskenlerin, Romalı senatörlerin Roma klasik kıymetlerine bağlı ömür usulünü benimsediklerini söylemelerine karşın konutlarda gözlenen Helenistik tarzda iç dekorasyon, yeme üniteleri ve entelektüel şekil ömrün ve felsefi telaffuzun merkezleri olmalarıdır. Avlulu ve bahçeli konut mimarisi Yunan gymnasiumunun ve kutsal alanlarının yansıması olarak görülür. Ailenin özel koleksiyonu olan heykeltıraşlık yapıtlarının (Yunan filozoflarının büstleri) ayrıyeten satyr, nümfe heykellerinin de sergilendiği bu meskenlerde kentli olan sahibin kırsal hayatla da bütünleşmiş zevkleri görülür. Villanın sütunlu avluya açılan kısmında yer alan duvar fotoğrafında gözlenen boğa başı, defne yaprakları ve meyvelerden oluşan girland, duvarın mermer taklidi imgesi; Roma devri 2. Duvar Resmi Stili’ndedir. Fotoğrafta görülen bahçe ile ilişkilendirilen yapı, meskenin sokağa açılan kapısı, kapı girişinde konsollar içinde defne bitkisi fotoğrafları, yatak odasının batı ve doğu duvarına yapılmış fotoğraflar, kuzey duvarda bahçeye çıkışta bir mağara, onun üstünde zirve ve mor üzüm salkımlarının resmedilmesi kırsal ömür öğeleridir.
Roma bahçelerinde bugün olduğu üzere özel bitkileri saksılara diken ve budayarak bitkilere form veren, bahçelere bakım yapan bahçıvanlardan kelam edilebilir. Tiberius Claudius Turiscus, “topiarii” yani, “bitkilere özel formlar veren kişi” özgürlüğünü bu işi yaparak satın almış köle olarak bahçıvanlık sanatının da birinci bilinen isimlerindendir.
Yoğun nüfus artışı nedeniyle MS 2’inci yüzyılda yapılan çok katlı yapıların inşasında yeni peyzaj özellikleri hâkimdir. MS 315’te insulanın (çok katlı yapı) yerleştirilmesiyle ilgili değişiklikler yapıldığı görülür. Bu devirde Roma kentinde 44,850 insula ve 1781 mesken kayıtlıdır. Ostia, Roma’nın Akdeniz’e açılan liman kenti olarak Roma Periyodu çok katlı meskenleri konusunda değerli bilgiler sunar. Ostia’da Insula of Diana diye bilinen yapı her iki sokağa da bakan pozisyonuyla tüm adayı kaplayacak formda tasarlanmıştır. Nüfus artışına bağlı gelişen bu biçim bitişik kent meskenleri bilhassa MS 2’inci yüzyılda Ostia örneğinde olduğu üzere alt katta dükkân, üst kat mesken olarak tasarlanmıştır.
Hadrian Dönemi’ne tarihlenen Dipinti Meskeni ise geniş bahçesi ile dikkati çeker. Çok katlı yapıların küçük ömür ünitelerine bölünmesi yasal nedenlerle olmuş, ömür üniteleri işlevsel hâle getirilmiş, böylelikle alanların kiraya verilme talihi artmıştır. Her daire yaklaşık 239 metrekaredir. Yapı, caddeye açılan tarafta sahip olduğu dükkânları ve üst kata ulaşan merdivenleri ile günümüz çok katlı ve bahçeli konut kavramının birincilerini oluşturur. Roma Dönemi’nde mesken ve bahçe kavramı yalnızca yaşama ünitesi ve peyzaj tasarımı olarak düşünülmemelidir. Mesken ve bahçe çoğunlukla İmparator yahut sahibi olduğu kişinin güç erkini göstermesi, farklı coğrafyalara seyahatlerinden getirdiği bitkileri kendi bahçesinde yetiştirmesi ile kolonyal bir güdüyü de barındırır.
*Sanat Tarihi ve Müzecilik Bölümü