Rekabet Kurumu Lideri Birol Küle, 13 teşebbüse 878,6 milyon liralık idari para cezası uygulanması kararı hakkında konuştu. Bu soruşturmanın marketlere 2,7 milyar liralık ceza kesilen birinci soruşturmadan benzeri ve ayrışan tarafları olduğunu belirten Küle, iki belgenin en değerli ortak tarafının, başta besin ve hijyen eserleri olmak üzere süratli tüketim eserlerine yönelik inceleme, şikayet, araştırma ve müşahedelerin eseri niteliği taşıması olduğunu söyledi. Küle, “Yapılan yerinde inceleme ve tahliller bizleri maalesef hem alt pazar olan organize perakende ve özellikle büyük ulusal süpermarket zincirlerin hem de üst pazarda kıymetli markaları denetim eden ekonomik ünitelerin dahil olduğu birbirine paralel kartel yapılanmalarına götürdü” diye konuştu.
Küle, birinci evrakta 5 büyük ulusal zincir marketin hem kendi ortalarında koordine ettikleri hem de üst pazardaki bir tedarikçinin uyuma dahil olduğu iki taraflı bir kartel yapılanmasının kelam konusu olduğunu anımsatarak, “İkinci evrakımızda bu yapıyı genişleterek tamamlayan 13 başka ‘topla-dağıt karteli’ dediğimiz tipte kartel yapılanması daha olduğunu gördük” tabirini kullandı.
‘Organize pazardaki ağırlaşma giderilmeli’
Hukukun en temel genel prensiplerinden olan “aynı hareketin iki kere cezalandırılmaması” prensibi gereği birinci evrakta toplam ciroları üzerinden ceza uygulanan alt pazardaki zincirlerin, topla-dağıt kartel yapılanmasının aktörleri olmalarına karşın bu evrakta tekrar ceza almadıklarına işaret eden Küle, şöyle devam etti:
Başkan Küle, “hub and spoke” olarak söz edilen “topla-dağıt karteli” kavramına ait de bu kartellerin olağandan en değerli farkının, aktörlerin dikey ticari münasebetlerden faydalanarak koordine olmaları ve bu formda rekabetçi düzeyin üstündeki fiyatlarda anlaşıp bunu sürdürebilmesi olduğunu anlattı. Kartellerin uzun mühlet stabil kalabilmesi için rakiplerin birbirini çok maliyetlere katlanmadan izleyebilmeleri ve fiyat kırarak satışlarını artırmak isteyen yani karteli bozan üyelerine yaptırım uygulayabilmesi gerektiğini belirten Küle, “Bunu en az maliyetle yapabilmelerinin bir yolu da rutin ticari bağları ve irtibatları bulunan bir ‘hub’ı kullanmaktır. Şayet hem ‘hub’ hem de ‘spoke’lar karteli kendi yararlarına görürse dikey bağları kullanarak genel fiyatların tüm piyasada yüksek kalmasını garantileyeceklerdir. Yani ‘hub and spoke’ dediğimiz kartel tipini sürdürmek, standart bir karteli sürdürmekten daha kolay ve faal oluyor” diye konuştu.
Bu kartel tipini dünya örneklerine paralel halde ülkede de görmüş olduklarını vurgulayan Küle, şu değerlendirmede bulundu:
“Belçika, Kanada, İngiltere dahil pek çok ülkede tekrar bizim belgelerimizin kapsamına emsal evrakların yanında farklı bölümlerde önemli ve 15-20 yıllık dönemlere varan kartel yapılanmaları tespit edilmiştir. Bunların kimileri da pişmanlık kuruluşuyla otoriteye duyurulmuştur.”
5 zincir marketin pazar hissesi yüzde 85
Küle, zincir marketlerden birinci 5’inin toplam yaklaşık yüzde 85 pazar hissesine sahip olduğuna dikkati çekerek, “Her ne kadar ölçek ve kapsam ekonomileri bir dereceye kadar aktiflik yaratıcı olsa da çok ağırlaşma ve marketlerin büyüme spiralinin gıda-tüketim eserleri zincirine olan olumsuz yansımaları belirli bir noktadan sonra ağır basmaktadır” dedi.
Yapılan bilimsel çalışmalarda, piyasadaki her yüzde 1 ağırlaşmanın yüzde 0,2 fiyat artışına sebep olduğu bulgusu olduğuna işaret eden Küle, şöyle konuştu:
“Bu zincirler mağaza sayılarının binlerle tabir edilmesi ve ülkemizin tamamına yayılmalarının yanında alımlarını ve kararlarını çok büyük ölçeğe dayalı olarak merkezi yapıyorlar. Bu da üst pazarlar ne kadar rekabetçi olursa olsun alt pazara gelindiğinde çok önemli bir alıcı ve pazarlık gücü demek. Rekabetin olduğu ortamda bu zincirlerin toptan düzeyde fiyat kırması ve bunu da tüketiciye yansıtmaları beklenir fakat maalesef az sayıda oyunculu bu yapıda evraklarımız bu darboğazın tüketicinin kaybettiği bir yapı haline gelmiş olduğunu net bir halde kanıtladı. 5 küme, asimetrik fiyatlama (değer zincirinde değer-fiyat münasebetinin zincirlerin avantajına olması) ve paha zincirindeki asimetrik risk paylaşımı sayesinde neredeyse sıfır riskle karını maksimize ederken bilhassa küçük ölçekli tedarikçilerin çok düşük marjla çalışmak zorunda kaldığı görüldü.”
‘Çiftçinin bağımsızlığını bitiriyor’
Özellikle tarım piyasalarında dikey zincirde büyük marketler tarafından pazar gücünün kullanılmasının hem çiftçinin bağımsızlığını bitirdiğini hem de önemli refah yarattığını belirten Küle, şunları kaydetti:
“Bunun sonucu olarak ekonomilerdeki şokların tesiri büsbütün çiftçiler ve küçük ölçekli oyuncular üzerinde kalmaktadır. Problemin bir öbür boyutu da büyük zincirlerin üst pazardaki tedarikçilerden daha elverişli şartlarda alım yapabilmesi karşısında tedarikçilerin bu kaybı dengelemek hedefiyle geriye kalan marketlere/esnafa daha yüksek fiyatlardan satmak, daha kısa vadeli satmak durumunda kalması. Bu durum mahallî marketler ve küçük esnaf için sürdürülebilir olmaktan çok uzaktır. Bu tablo ayrıyeten büyük zincirlerin rakiplerinin maliyetlerini de artırıyor. Gördüğünüz üzere risk daima küçüklerde ya da tüketicide kalmış oluyor. İşte tüm bu sebeplerle organize pazarda ağırlaşmanın ve alt pazarda dar boğazın sebebi olan aktörlerin mevcut durumlarının rekabetçi bir piyasanın oluşmasına mahzur olduğu ve kesinlikle dikkatli bir biçimde düzenlenmesi gerektiği yadsınamaz bir gerçektir. Burada asimetrik bir düzenlemeyle 5 büyük zincir marketin dikey ticari alakalarının ve entegrasyonunun kesinlikle alt ve üst pazarlardaki rekabet kaygılarını giderek biçimde tekrar düşünülmesi gerekiyor.”