Rekabet Konseyi’nce, fahiş fiyat artışı teziyle haklarında soruşturma yürüttüğü besin üreticisi ve tedarikçisi 13 teşebbüse toplam 878 milyon TL idari para cezası verildi. Soruşturma kapsamındaki tedarikçilerin 5 zincir market ortasında fiyat artışlarına yönelik uyumu sağlayarak, marketlerin raf fiyatlarını belirlemeye yönelik kartel oluşturduğu tespit edildi. Birtakım teşebbüslerin marketlerdeki raf fiyatlarını direkt belirlemek suretiyle de Rekabet Kanunu’nu ihlal ettikleri sonucuna ulaşıldı. Bu kapsamda 13 teşebbüs hakkında, dolaylı olarak marketlerdeki raf fiyatlarının artmasına sebep olabilecek rekabet ihlali tiplerinden olan ‘kartel’ yahut ‘yeniden satış’ fiyatının tespiti sebebiyle toplamda 878 milyon TL idari para cezası verildi.
‘TOPLA-DAĞIT KARTELİ’Nİ GÖRDÜK’
Rekabet Konseyi Lideri Birol Küle, soruşturmaya ve uygulanan cezaya ait değerlendirmede bulundu. Küle, kelam konusu soruşturmanın marketlere 2,7 milyar liralık ceza kesilen birinci soruşturmadan ayrışan tarafları olduğu kadar emsal istikametleri olduğunu da kaydetti. Küle, iki belgenin en kıymetli ortak istikametinin, besin ve hijyen eserleri olmak üzere süratli tüketim eserlerine yönelik inceleme, şikayet, araştırma ve müşahedelerin eseri niteliği taşıması olduğunu belirtti. Küle, “Yapılan yerinde inceleme ve tahliller bizleri maalesef hem alt pazar olan organize perakende ve özellikle büyük ulusal süpermarket zincirlerin hem de üst pazarda kıymetli markaları denetim eden ekonomik ünitelerin dahil olduğu birbirine paralel kartel yapılanmalarına götürdü” dedi.
Küle, birinci belgede 5 büyük ulusal zincir marketin hem kendi ortalarında koordine ettikleri hem de üst pazardaki bir tedarikçinin uyuma dahil olduğu iki taraflı bir kartel yapılanmasının kelam konusu olduğunu belirterek “İkinci belgemizde bu yapıyı genişleterek tamamlayan 13 farklı ‘topla-dağıt karteli’ dediğimiz tipte kartel yapılanması daha olduğunu gördük” diye konuştu.
‘TOPLUMSAL ADALETİ TAPRİP ETTİKLERİ GÖRÜLDÜ’
Küle, ‘aynı hareketin iki sefer cezalandırılmaması’ yönündeki hukuk prensibi gereği birinci evrakta toplam ciroları üzerinden ceza uygulanan alt pazardaki zincirlerin, ‘topla-dağıt kartel’ yapılanmasının aktörleri olmalarına karşın bu evrakta tekrar ceza almadıklarını kaydetti. Küle, “Bununla birlikte, ikinci evrakımızla maalesef kesimdeki birtakım kıymetli gerçekleri bir defa daha ve güçlü bir biçimde görmüş olduk. Yüksek hisseye sahip tedarikçiler ile tekrar yüksek hisseye sahip perakende şirketlerinin mevcut ticari alakalarını kullanarak refah dağılımını nasıl bozdukları, yapay fiyat artışları ile moral de dahil toplumsal adaleti nasıl tahrip ettikleri, ağırlaşmanın olduğu piyasalarda rekabet ihlallerinin kolaylaştığı, kritik devirlerde bilhassa alt pazardaki darboğazın tüketiciler üzerindeki baskısını artırdığı görüldü. Hükümetin her türlü teşvik ve iktisadi dayanaklarına karşın kar feragati ve sürdürülebilir yatırım yerine çok karlılık odaklı çalıştıkları, Fransa örneğindeki üzere belirli devirlerde fiyatları dondurabilecekken bu cins dayanışma ruhundan uzak kaldıkları, kısa, orta ve uzun vadede tüketicinin daima dezavantajlı olduğu ortaya çıktı. Tüm bu müşahedeler organize pazardaki bu ağırlaşmanın kesinlikle giderilmesi gerektiğine işaret etmektedir” tabirlerini kullandı.
‘DİKEY TİCARİ İLGİLERDEN FAYDALANIYORLAR’
Küle, ‘topla-dağıt karteli’nin olağandan en değerli farkının, aktörlerin dikey ticari bağlardan faydalanarak koordine olmaları ve bu halde rekabetçi düzeyin üstündeki fiyatlarda anlaşıp bunu sürdürebilmesi olduğunu belirtti. Küle, kartellerin uzun mühlet stabil kalabilmesi için rakiplerin birbirini çok maliyetlere katlanmadan izleyebilmeleri ve fiyat kırarak satışlarını artırmak isteyen, yani karteli bozan üyelerine yaptırım uygulayabilmesi gerektiğini lisana getirdi. Küle, “Bunu en az maliyetle yapabilmelerinin bir yolu da rutin ticari münasebetleri ve bağlantıları bulunan bir ‘hub’ı kullanmaktır. Şayet hem ‘hub’ hem de ‘spoke’lar karteli kendi yararlarına görürse dikey bağları kullanarak genel fiyatların tüm piyasada yüksek kalmasını garantileyeceklerdir. Yani ‘hub and spoke’ dediğimiz kartel tipini sürdürmek, standart bir karteli sürdürmekten daha kolay ve faal oluyor” dedi.
‘AZ SAYIDA OYUNCULU YAPIDA TÜKETİCİ KAYBEDİYOR’
Küle, bu kartel tipini dünya örneklerine paralel halde Türkiye’de de görmüş olduklarını belirtti. Küle, zincir marketlerden birinci 5’inin toplam yaklaşık yüzde 85 pazar hissesine sahip olduğunu belirterek, “Her ne kadar ölçek ve kapsam ekonomileri bir dereceye kadar aktiflik yaratıcı olsa da çok ağırlaşma ve marketlerin büyüme spiralinin gıda-tüketim eserleri zincirine olan olumsuz yansımaları muhakkak bir noktadan sonra ağır basmaktadır. Yapılan bilimsel çalışmalarda, piyasadaki her yüzde 1 ağırlaşmanın yüzde 0,2 fiyat artışına sebep olduğu bulgusu ortadadır. Bu zincirler mağaza sayılarının binlerle söz edilmesi ve ülkemizin tamamına yayılmalarının yanında alımlarını ve kararlarını çok büyük ölçeğe dayalı olarak merkezi yapıyorlar. Bu da üst pazarlar ne kadar rekabetçi olursa olsun alt pazara gelindiğinde çok önemli bir alıcı ve pazarlık gücü demek. Rekabetin olduğu ortamda bu zincirlerin toptan düzeyde fiyat kırması ve bunu da tüketiciye yansıtmaları beklenir; fakat maalesef az sayıda oyunculu bu yapıda evraklarımız bu darboğazın tüketicinin kaybettiği bir yapı haline gelmiş olduğunu net bir biçimde kanıtladı. 5 küme, asimetrik fiyatlama (değer zincirinde değer-fiyat bağının zincirlerin avantajına olması) ve kıymet zincirindeki asimetrik risk paylaşımı sayesinde neredeyse sıfır riskle karını maksimize ederken bilhassa küçük ölçekli tedarikçilerin çok düşük marjla çalışmak zorunda kaldığı görüldü” dedi.
‘RİSK DAİMA TÜKETİCİDE KALMIŞ OLUYOR’
Özellikle tarım piyasalarında dikey zincirde büyük marketler tarafından pazar gücünün kullanılmasının hem çiftçinin bağımsızlığını bitirdiğini hem de önemli refah yarattığını belirten Küle, “Bunun sonucu olarak ekonomilerdeki şokların tesiri büsbütün çiftçiler ve küçük ölçekli oyuncular üzerinde kalmaktadır. Sıkıntının bir diğer boyutu da büyük zincirlerin üst pazardaki tedarikçilerden daha elverişli şartlarda alım yapabilmesi karşısında tedarikçilerin bu kaybı dengelemek gayesiyle geriye kalan marketlere/esnafa daha yüksek fiyatlardan satmak, daha kısa vadeli satmak durumunda kalması. Bu durum mahallî marketler ve küçük esnaf için sürdürülebilir olmaktan çok uzaktır. Bu tablo ayrıyeten büyük zincirlerin rakiplerinin maliyetlerini de artırıyor. Gördüğünüz üzere risk daima küçüklerde ya da tüketicide kalmış oluyor. İşte tüm bu sebeplerle organize pazarda ağırlaşmanın ve alt pazarda dar boğazın sebebi olan aktörlerin mevcut durumlarının rekabetçi bir piyasanın oluşmasına mahzur olduğu ve kesinlikle dikkatli bir halde düzenlenmesi gerekmektedir. Burada asimetrik bir düzenlemeyle 5 büyük zincir marketin dikey ticari bağlarının ve entegrasyonunun kesinlikle alt ve üst pazarlardaki rekabet tasalarını giderecek şekilde tekrar düşünülmesi gerekiyor” diye kaydetti.