Süha Atatüre*
Bu bahiste yazmamın nedeni kavramların gerçek kullanılması halinde gerek bilimde ve siyasette gerekse de günlük yaşamamızdaki yerinin ne kadar değerli olduğunu açıklamaktır. Kıymetlidir zira niyet dünyamız somut ve soyut kavramlarla oluşur. Kavramlar ortasında münasebet kurduğumuzda da prensipler ortaya çıkar. Hasebiyle kavramlar ve prensiplerle düşünür ve fikirlerimizle de bağlantı kurarız. Doğal ki irtibatın müspet manada gerçekleşmesi kavramların irtibat kuracaklarınızla tıpkı halde bilinmesi, anlaşılmasına bağlıdır. Bunun için de gerek somut gerek soyut kavramların ne olduğunun bilimsel olarak açıklanması gerekiyor. Lakin sorun de burada kendini gösteriyor ve tıpkı kavram farklı bireylerce farklı biçimlerde anlaşılabiliyor. Meğer her bir kavramın herkes tarafından kolaylıkla anlaşılması için tek yolu var. Kısaca kolay bir prosedür olarak soyut ya da somut rastgele bir kavramı açıklamak için;
- Evvel kavramı tanımlamak zorundayız,
- Kavramın özelliklerini belirtmek zorundayız,
- Kavramın örneklerini vermek zorundayız,
- Kavramın örnek olmayanlarını göstermek zorundayız.
Örneğin “devlet” kavramı değişik bireylerce değişik sözler ve tabirlerle tanımlanabilir. Bu kavram tanıma dayalı özellikleri ile örnekleri ve örnek olmayanları ile kesin bir forma girer ki biz karşılıklı olarak örneğin devlet dediğimizde ne demek istediğimizi böylelikle anlatabilir ve anlaşırız. Fakat, kavramı örneğin “rejim” yahut “sistem” kavramlarını devlet üzerinden siyasal yapıları açıklamak için kullandığınızda yani kavramı fonksiyonel maksatla bir yapıya yüklediğimizde anlaşılmama yahut anlaşıldığını sanma hatta anlaşılamamış olduğumuzu fark edemeyebiliriz. Bu da kavramları gerçek yerlerinde kullanıp kullanamamakla ilgili bir sorun oluyor. Kuşkusuz bu dikkate kıymet bir meseledir ki sıradan bireyler yanında politikler ve akademisyenler bile devletlerin rejimi ile sistemleri ortasındaki kesin kavramsal farklılığı göz arkası edebiliyorlar. Dahası yüzyıllık bir parlamenter rejim değiştirildiği halde güya sistem değiştirilmiş üzere rejimi sistemle karıştırabiliyorlar. İşte rejim ve sistem kavramları üzerinde de bu nedenle durmak gerekiyor.
Nitekim mevzu üzerine yazan İspanyol sosyolog Yuan Jose Linz‘in “Totalitarian and Authoritarian Regimes“, Özbudun‘un “Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye”, Yazıcı’nın “Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri, Türkiye için Bir Değerlendirme”, David Easton‘ın “The Analysis of Political Structure” kitapları ile Kalaycıoğlu‘nun “Siyasal Sistem ve Rejim Nedir?” makaleleri tam da bu bahse ilişkin örneklerdir. Bu çalışmalarda da rejim ve sistem kavramlarının birbirinin yerine kullanıldığını görebiliyoruz.
Kuşkusuz bu iki kavramı birbirinden farklı kavramlar olarak kullanmak yanlışsız niyet üretmek bakımından kıymetlidir. Bu değerin yanı sıra rejim tipolojisi ya da sınıflandırması da bu farklılığa bağlı olarak kolaylaşacak, karmaşıklık da önlenebilecektir. Bu iki hususu açıklamak için Montesquieu’nün Kanunların Ruhu kitabı bize yol gösterici olabilir. Montesquieu kitabın 13’ncü kısmında;
“Devletlerin yapısı değişebilir. Şayet bu değişiklik devletin kuruluş prensiplerine dokunulmadan yapılıyorsa bu durum devletin yapısının geliştirildiğini, ilerletildiğini gösterir. Lakin bu değişiklik devletin kuruluş unsurlarına dokunarak, onları değiştirerek yapılıyorsa o vakit devletin kuruluş yapısı bozuluyor demektir[1] ” der.
Burada Montesquieu devletin yapısı derken devletin daha kurulurken oluşturduğu temel prensiplerden yani rejiminden, rejimin unsurlarına dokunulmadan yapılacak değişiklerle de rejimi fonksiyonel hale getirecek sistemlerden kelam ediyor. Öz olarak devlet, rejimi ve rejimi yaşama aktaran sistemlerden oluşan bütüncül aktör oluyor. Bu nedenle rejimler kolay çoğunluklu referandumlarla değiştirilemez. Rejimin değiştirilmesi devletlerin hayatında harikulâde bir durumu gösterir. Referandumlarla yapılan rejim değişiklikleri örtük bir şiddetin, örtük/açık bir baskının yahut örtük bir çatışmanın sonucu sayılmalıdır. Aslında değişen devletin rejimi ile birlikte kuruluş ideolojisidir.
Rejimin unsurları kurucuların yüksek bir konsensüse (uzlaşmaya) dayalı olarak ortaya koyduğu legal pahalarla bağlıdır. Kapani’ye göre[2] konsensüs yüzde elliler seviyesindeyse rejime dönük konsensüs bitmiş demektir.[3] Örneğin Türkiye’de 1923 yılından 2007 yılına kadar geçen süreçte parlamenter rejimimizin konsensus ile ilgili dikkate bedel bir sorunu yoktu. Partiler ortası ya da toplum içindeki siyasi uğraş odağı rejim değil siyasal iktidarların sistemler (eğitim, seçim sistemi, iktisat, hukuk vb) üzerindeki tasarruflarıydı. Lakin 2002 yılından sonra siyasi iktidar sırf sistemlerle değil rejimle de çabaya girişti. Gerçekten ülkenin parlamenter rejimine karşı birinci darbe 2007 yılında cumhurbaşkanını halkın seçmesine dönük referandumla yapıldı.[4] 2017 yılındaki referandumla da 1923 yılında kurulan parlamenter rejim yüzde 51,2 seviyesindeki son derece düşük konsensüs ile değiştirildi. Kimliği ya da tarifi sıkıntı yeni bir yapı kuruldu. Kuşkusuz bu da kıymetli bir yasallık sorunu, rejimin prensiplerine ters ideolojik bir dönüşüm ve kutuplaştırma yarattı. Toplum, temel konsensüs bozulduğu için kaosla yüz yüze kalırken kaos adil ve sakin bir seçimle sonlandırılamaz ve kuruluş rejimine yüksek bir konsensüs ile dönülmezse kaosu aşan daima bir iç çalkantı ile karşılaşılabilir. Zira; kuruluş süreçleri sonunda devletlerin oluşturdukları anayasaları rejimlerinin ne olduğunu gösterir. Rejimin yapısı anayasalarda belirlidir. Bunu yaratan ya da zorlayan da halkların tarihleridir.
Devletlerin rejimi; başkanlık, parlamenter yahut monarşik olabilir. Siyasal iktidarlar ellerindeki yasal güce dayanarak sistemlerde yapacakları değişikliklerle rejimlerini demokratik bir yapıya kavuşturabilecekleri üzere çıkaracakları yasalar yahut anayasa değişiklikleri ile otokratik yahut totaliter bir yapıya da dönüştürebilirler. Bu durum seçim sisteminde, yargı sisteminde, bürokraside ya da haklar temelinde yapılacak değişikliklerle demokratik devlete yanlışsız da evrilebilir, otokratik ya da totaliter devlete de dönüşebilir.
Türkiye’de 4 Nisan 1924 tarihli Anayasamıza nazaran parlamenter rejim kuruldu. Buna nazaran; “Parlamento (TBMM) halk tarafından seçilen milletvekillerinden oluşur, en yüksek oyu alan partinin lideri başbakan olur, başbakan yeniden milletvekillerinden bakanlar konseyini oluşturur, Meclis kendi içinden cumhurbaşkanını seçer ve cumhurbaşkanı da bunların tümünü onaylar”. İşte bu temel prensipler üzerine parlamenter rejim Türkiye’de kurulmuş oluyordu.
İngiltere de 1066’da birinci kurulduğunda bir monarşi idi. 1215 yılından başlamak üzere rejime yani monarşinin doğal prensiplerine dokunmaksızın hükümdarın birtakım yetkileri oluşturulan parlamentoya devredildi. Parlamento da rejim gereği hükümdara yahut kraliçeye bağlı olarak sistemlerde yaptığı değişikliklerle monarşik rejimi bozmaksızın sistemi demokratik kurallara nazaran organize etti.
Suudi Arabistan devleti de başında bir kral bulunan monarşi olarak kuruldu. Fakat devlet 1932 yılından günümüze ne rejimini değiştirdi ne de sistemlerinde yaptığı değişikliklerle demokratikleşebildi. Hükümdarın gücünü kısıtlayacak rastgele bir sistem oluşturulmaksızın monarşik rejim sürdürüldü. Kısaca İngiltere de Suudi Arabistan da monarşik rejimlerdir lakin biri demokratik başkası ise oburu totaliter sistemlere sahiptir. Türkiye’de kurulduğunda parlamenter rejime sahipken rejim yıllar geçtikçe demokratikleşmiş lakin 2007 yılından sonra yapılan anayasal ve yasal değişikliklerle de antidemokratik bir sisteme yanlışsız evrilmiştir.
Böylece temel olarak rejim cinslerini Başkanlık, Parlamenter ve Monarşik olmak üzere üç kategoride kıymetlendirebiliriz. Otoriterlik, totaliterlik, sultanilik, yarı başkanlık, yarı parlamentarizm, cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi vb. idareler rejim olarak bedellendirilemez. Zira devletlerin kurucuları devleti totaliter, otoriter yahut demokratik bir devlet kuracağız diye kurmaz. Bu bir egemenlik ve bağımsızlık uğraşıdır ve devlet ve rejimi bu temel üzerine kurulur. Dönüşümler ise rejimlerin sistemlerinde süreç içinde yapılan değişikliklerle ilgilidir.
Eğer Türkiye Cumhuriyeti’nin 2022 yılındaki hükümeti mevcut “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi”ni bir rejim olarak kabul ediyorsa bu hakikat bir sınıflama değildir. Sistem olarak değerlendiriliyorsa o vakit bunun rejiminin ne olduğu sorgulanır. Tıpkı fikirler muhalefet için de geçerlidir. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemini devletin asli rejimine döndürmek istiyorsanız, bunun ismi Parlamenter Rejimdir ve bizim rejimimizde cumhurbaşkanını halkın değil Meclisin seçmesinin de çok özel bir manası vardır.
|
SÖZ KONUSU ESERLER Linz. J.J, 2000, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Lynne Rinner Publishers, Colorado, Özbudun. E, 2011, Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Yazıcı. S, 2013, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri, Türkiye için Bir Kıymetlendirme, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Easton. D, 1990, The Analysis of Political Structure, Routledge, New York, Kalaycıoğlu. E, “Siyasal Sistem ve Rejim Nedir?” Sarkaç Yayını. |
* Prof. Dr. Süha Atatüre, İstanbul Gedik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Milletlerarası Münasebetler kısmı öğretim üyesi
[1] Montesquieu, The Spirit of the Laws, Edited by Anne M. Cohler, Basia C. Miller & Harold S. Stone, Chapter 13, Page 172, Cambridge, Cambridge University Press, 13ncü Baskı, 2008
[2] Münci Kapani, Siyaset Bilimine Giriş, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1983, s.87,
[3] 2017 Referandumuyla Türkiye’nin rejiminin yüzde 51, 2 çoğunlukla değiştirilmiş olması giderilemez bir sorunun da nedeni olmuştur.
[4] Referandum sonucu; Evet yüzde 68,95 Hayır yüzde 31,05.Kayıtlı seçmen/katılım67.49. CB’yi halkın seçmesi kabul edildi.