Prof. Dr. Ferhunde Öktem Cumhuriyet için yazdı: Okullar açılıyor

Büyüme ve gelişme 4 ana kısımda olmaktadır: Bedensel, ruhsal, bilişsel ve toplumsal. Uygun düzenlenmiş bir okul bu alanların tümünün desteklenebildiği seçkin kurumlardandır. Bu yüzden çeşitli nedenlerle okulları kötüleyen, gereksizliğini vurgulayan her yorumu kuşku, kırgınlık ve düş kırıklığı ile karşılıyorum.

Geçtiğimiz günlerde bir Ulusal Eğitim Bakanı’nın eğitim periyodu nedeniyle yaptığı konuşmasına “Okula gitmeyi sevmediğinizi biliyorum” diyerek başlamasını hayret ve ıstırapla karşılamıştım. Gençlere yaranma uğraşıyla edilen bu cümle bence utanılması gereken bir yaklaşım biçimidir. Okulları istekle gidilecek, öğrenme coşkusunu yaratacak bir yer yapamamanın özrünü dilemek ve bunun kendi beceriksizlikleri olduğunu itiraf etmek daha hürmet duyulacak bir davranış biçimi olabilirdi.

Evde çok eğlenceli vakit geçirebildiğim halde her vakit okullarımı sevdim. Fakir lakin mahrum olmayan okullarda okudum. Bana okulu sevdiren, öğrenme coşkusunu aşılayan aileme ve öğretmenlerime şükran borçluyum. Okulla ilgili olumsuz konuşmalar, bilhassa fakir kesim çocukları üzerinde çok yıkıcı tesirler yaratmakta, çocukların fark edilebilecekleri, gelişimlerinin desteklenebileceği en kıymetli imkanı yitirmelerine yol açmaktadır. Geçirdiğimiz büyük salgın, okulun değerini bir nebze hatırlatmıştır. Çocuklar arkadaşlarını özlediklerini, okulda daha çok eğlendiklerini söylediler.

Gelişmiş ülkeler, eğitimin ve okulların ehemmiyetinin şuurundadır, ülkelerinin her yerindeki okullarda eğitim birebir olmasına ihtimam gösterirler, okullar ortasında seviye farkı yoktur. Bunu söylerken içimin çok acıdığını duyumsuyorum zira benim okuduğum devirlerde ülkemiz için de tıpkı şeyi söyleyebiliyorduk. Babamın misyonu nedeniyle okuduğum farklı kent ya da kasabalardaki eğitim birbirlerinden farklı değildi. Bugün bunu söylemek mümkün değil. Sekiz yıllık temel eğitimde okullar ortasındaki fark neredeyse 6-7 yılı bile bulabilmektedir.

Gelişimin 4 ana kısımda olduğunu söylemiştim, bugün daha az farkında olunan fakat çok değerli bir alana değinmek, sevgili anne baba ve öğretmenlere hatırlatmak istedim. Okulun toplumsallaşma alanındaki fonksiyonu anımsandığı vakit, neleri yapmamız gerektiği, soru çözdürerek eğitimin olamayacağı, yurttaş olmanın yeşerdiği yerin okul olacağı, geleceğimizin buralarda biçimleneceği konusunda daha şuurlu davranacağımızı umut ediyorum.

Toplumsallaşma, “bireyin, bir kişilik kazanarak aşikâr bir toplumsal etrafa uyması, toplumla bütünleşmesi süreci” olarak tanımlanmaktadır. O vakit, günün çok değerli bir kısmını okulda geçiren çocukların toplumsallaşmasının ehemmiyeti ve nasıl katkıda bulunulacağını gözden geçirelim.

Bilişsel gelişim özellikleri açısından 7-10 yaşlarında olan okul çağı çocukları, “somut” dönemdedir. Bu evre mantıksal ve işlemsel niyetin başlangıcı olarak kabul edilir. Çocuk artık mantıksal fikir yahut süreçleri (yani kuralları) kullanmak için gereğince olgundur, lakin mantıksal yargılamalarını sadece fizikî objeler ya da görülebilir özellikler üzerinden yapabilmektedir. Bu nedenle bu evre Somut Süreçler Devri olarak anılır. Çocuklar müdafaa (sayı, alan, hacim, yön), bilakis çevirebilme, sıralama/kıyaslama, geçişlilik ve sınıflandırma hünerlerini kazanırlar. Bu yaş çocukları durumları mantıklı bir biçimde değerlendirseler de çoklukla soyut ya da varsayımsal düşünmelerde zorlanırlar. Soyut fikir 11-12 yaşlara gerçek gelişebilmektedir.

Okul çocuğun ferdî özelliklerini manaya, fark etme, belirleme ve geliştirme açısından eşsiz bir ortam sunar. “Ali benden uzun. Ayşe daha süratli okuyor. Ahmet çok yardımsever” üzere tanımlamalarla kendinin pek çok özellik açısından nerede olduğunu anlayabilecektir. İşte uygun bir öğretmen çocuklarının tümünü kavrayarak, onlardaki pek çok özelliği ortaya çıkartıp geliştirebilir, yetilerinin farkına varıp, ortaya çıkartabilir. Fark etmek ve fark edilmek insan hayatında çok kıymetli bir belirleyicidir.

Sınıfındaki öğrencilerine onların özelliklerine yönelik olumlu ve umutlu geribildirimler veren bir öğretmen, kişiliğimizin aslında ne kadar zenginlik taşıdığını, herkesin kıymetli olduğunu, güçlü ve zayıf taraflarımızın olabileceğini, gelişebileceğini, kendimize ve diğerlerine saygılı olmamızı ve yeniden kendimiz ve öbürleri ile barışık olmamızı sağlayacaktır. Ve bu öğretmen çok varlıklı, çok renkli pırıl pırıl bir sınıfta ders paylaşma coşkusunu yaşayacaktır.

Üniversite öğrenciliğim sırasında okuduğum ve sınıfta da tartıştığımız bir araştırmayı kısaca özetlemek isterim. ABD’de bir araştırmacı kümesi 1. Yarıyıl sonunda ilkokuldaki bir sınıf öğretmeninden öğrencilerini zekâları ve muvaffakiyetleri açısından değerlendirmesini ve o vakte kadar aldıkları notları istemişlerdir. Bu bildirimden sonra çocuklara zekâ testi uygulanmış lakin gerçek test sonuçları öğretmenlere aktarılmamış, kendi yapay sınıflandırmaları kullanılmıştır. Sonuçta çocuklar 4 kümede toplanarak öğretmene geribildirim verilmiştir. Bu kümeler şöyle oluşturulmuştur:

1. Öğretmenin başarılı dediği, araştırmacılar tarafından zekasının yüksek çıktığı söylenenler.
2. Öğretmenin başarılı dediği, araştırmacılar tarafından zekasının düşük çıktığı söylenenler
3. Öğretmenin başarısız dediği, araştırmacılar tarafından zekasının yüksek çıktığı söylenenler
4. Öğretmenin başarısız dediği, araştırmacılar tarafından zekasının düşük çıktığı söylenenler

2. Yarıyıl sonunda okula gidilip tekrar tıpkı süreci uygulanmıştır. Bu süreç sonunda elde edilen bulgularda;

1. “Öğretmenin başarılı dediği, araştırmacılar tarafından zekasının yüksek çıktığı söylenenler” Başarılı durumlarını sürdürmüşler.
2. “Öğretmenin başarılı dediği, araştırmacılar tarafından zekasının düşük çıktığı söylenenler” Başarılarında bariz düşüklük gözlenmiştir.
3. “Öğretmenin başarısız dediği, araştırmacılar tarafından zekasının yüksek çıktığı söylenenler” Başarılarında bariz artış gözlenmiştir.
4. “Öğretmenin başarısız dediği, zekasının düşük çıktığı söylenenler” Başarılarında bariz düşüklük gözlenmiştir.

Bu çalışma yine yapılmamıştır zira araştırma deseni etik/bilimsel ahlak açısından uygun değildir. Fakat tekrar de yayınlanmış bir araştırma olarak çocukla ilgili olumlu noktaların bildirilmesinin gelişimi ne kadar kışkırttığı ve ilerlettiği konusunda kıymetli bir bulguya sahiptir. Bu nedenle çocuk gelişim ve eğitimi alanlarında yetişmiş, öğrenme ve öğretme unsurlarını bilen çağdaş öğretmenlerle, “yeni kuşakları onların yapıtı olacağı” bir sefer daha hayat bulmuş olacaktır.

ÖDÜL VE CEZA

Burada günümüzün en yaman çelişkilerinden biri olan ödül ve ceza konusuna da değinmek istiyorum. Yıllar evvel Üniversitemize çok yakın bir ilköğretim okulundaki istismar olayına ait isimli belge bize gönderilmiş ben de bu evrak kapsamında görevlendirilmiştim. Olay ilkokul 1. Sınıfta okuyan 2 çocuğun bir yıl müddetince 8. Sınıfta okuyan 5 çocuk tarafından taciz edildiği konusundaydı.

Okul müdürü ile görüşmeye gittiğimde disiplin, yönetmelik vb. kural ve uygulamalar konusunda kendilerine destek olacak hiçbir donanımın olmadığını öğrendim. Bu çocuklara uygulanabilecek en büyük yaptırım, öbür bir okula nakillerinin yapılmasıydı. O periyodun Ulusal Eğitim Bakanı ile bir toplantıda birlikte olacaktık. Toplantı ortasında Bakan’a disiplin yönetmeliği konusunu açtığımda beni susturarak “Hocam ben ilköğretimde disipline karşıyım” dedi. Disiplin konusunda ne anladığını bilmiyorum lakin bu kısır bakış açısı bir eğitimciyle asla bağdaşmıyordu.

Toplantının 2. gününe elimdeki belgenin tüm ferdî bilgilerin gizlendiği bir özetle gittim ve Bakan’ın önüne koyarak tacize uğrayan çocuklara ve ailelerine ne yapılmasını önereceklerini sordum. Zira esasen fakir olan aile artık çocuklarını o okula gönderemeyecekleri ve orada oturmaları olanaksız olduğu için konutlarını bırakıp öbür bir yere göç etme, çocuklarının ruhsal sağaltımı için gayret gösterme, öbür çocukları için tedbirler alma, tehdit ve baskılarla başetme üzere zorluklarla da boğuşmak zorunda kalmıştı. Evrakları okuyan Bakan’ın reaksiyonu unutulmazdı, tam manasıyla şok geçirdi. Bilmemek birden fazla vakit rahatlığı ve romantik kararları da beraberinde getiriyor.

TED Ankara Koleji Rehberlik Kısmı ile ağır ve tümüyle istekli bir çalışma yaptık, hazırladığımız çalışmayı Bakanlığa sunduk, tartışıldı ve kabul edildi. Ülkemizde övünebileceğimiz yasalar var fakat ne kadar yeterli uygulanıyor, sorgulamamız gerekiyor. Disiplin yönetmeliklerinin gayesi davranışlarının sonuçlarına yönelik farkındalık ve şuur oluşturmak, bu davranışların yinelenmemesi, bir çıkar oluşturmaması, başkalarına örnek olması açısından birtakım yaptırımların nasıl uygulanacağını belirlemektir.

Yaptırımlar deyince ceza ve ödül sistemlerinden de kısaca kelam etmek gerekir. Psikolojide, bilhassa hayvan deneylerinde, hayvanları şartlandırmak hedefiyle ödül ve ceza sistemleri oluşturulmaktadır ve aşağıdaki şemada görüldüğü üzere işler. Artık herkesin biz deney hayvanı değiliz biçiminde itiraz ettiğinizi duyar üzere oldum. Üzgünüm lakin aslında çocukların hatta erişkinlerin davranışları da birebir prensiplere nazaran belirleniyor. Sözgelimi emniyet kemerinin ömür kurtardığı bilinmesine rağmen Ankara’da şoförler ortasında emniyet kemeri takma oranı %18’di. Cezalar konulunca bu oran %38’e çıktı, artırılınca %50-60 dolaylarındadır.

Vereceğim örnekler ne demek istediğimi biraz daha açıklığa kavuşturacaktır.

Olumlu pekiştirecin verilmesi: “Ne hoş oynuyorsunuz”, “Elinize sıhhat yemekler nefis olmuş”, “Yemeğini çok hoş yedin, bir dondurmayı hak ettin”, “Ödevin için çok uğraş sarfettin”

Olumlu pekiştirecin kaldırılması: “Bugün sabah bahçe dışına çıkıp bilmediğin yere gittiğin için, öğlenden sonra bahçeye çıkmayacaksın. Konutta otur ve kendini nasıl durduracağını düşün” “Oyuncağını kardeşine fırlattığın için bu oyuncakla bugün oynamayacaksın”, “Uyarılara rağmen işe geç geldiğiniz için maaşınızdan kesinti yapılacak”

Olumsuz pekiştirecin verilmesi: Kasıtlı verilen zararın ödetilmesi. Molaya gönderilmesi. Üstteki trafik örneğinde de emniyet kemeri takmama davranışı verilen para cezası (olumsuz pekiştireç) ile azaltılmaktadır.

Olumsuz pekiştirecin kaldırılması: “Artık nizamlı çalıştığın için ekran kısıtını kaldırıyorum”, “Zarar vermediğin için tekrar harçlık almayı hak ettin.”

Aslında neredeyse tüm davranışlarımız kabaca yukardaki çizelgeye nazaran biçimlenir. Birtakım müellifler davranışlarımızın bu kadar kolaya indirgenmesini kendilerine yakıştıramamaktadır, fakat işin özü budur. Farkı yaratan, bizim için olumlu pekiştirecin yani mükafatın ne olduğudur.

Ödül de ceza da kapsamından farklı düşünülemez. Sınıfta düzgün bir şey yapan öğrencinin yüzüne gülümseyerek bakma bir ödüldür, o davranışın görülme sıklığını artırır. Zira ödül de ceza da aslında bir fark etmedir, bir geribildirimdir. “Sen benim için kıymetlisin, kendine ziyan verici davranışı yapmana müsaade vermeyeceğim” hissiyle aktarılan yaptırımların katkısı çoktur.

Ödülü rüşvetten ayırmak gerekir. “Bakkala gidersen sana para veririm” bir rüşvettir, zira meskenin işleyişine katkıda bulunmak aile üyelerinin zati yapması gereken bir davranıştır. “Alınacakların tümünü unutmadan almışsın, sağ ol yavrum” bir ödüldür, annesi onun muvaffakiyetini fark etmekte ve bundan memnun olmaktadır.

Çocuklara geribildirim vermeden doğru/yanlış davranışları anlamaları zordur. Sadece anlatmak, uzun uzun konuşmalar yapmak da etkisizdir. Erişkinler bile sonunda bir yaptırımı olmayan kuralları benimsemekte zahmet çekmektedir.

Okul ve öğretmenin en kıymetli fonksiyonlarından biri öğrencilere hakikat davranış kalıplarını benimsetmektir. Son vakitlerde bu fonksiyonlarının mucibince yerine getirilmediğini görmek üzücüdür. “Bana sorun getirmeyin” aslında yeterli niyetle oluşturulmuş bir tavırdır. Böylece “şikayetçi” çocuk oluşturulmayacağı, kendi ortalarında tahlil bulunacağı fikri öne sürülmektedir. Fakat, bu üzere durumlarda dağ yasası ortaya çıkmakta, güçlü çocuk başkalarını sindirerek sorunu şiddetle çözmektedir. Meğer öğretmenin yaklaşımları, çocukların tahlil dağarcığını geliştirecektir. Tahlil yollarını başka öğrencilerle birlikte gözden geçirmek, tartışmak ve ehil bir öğretmen olarak bir yaptırım uygulamak gibisi olmayan bir tecrübe kazandıracaktır. Artık sevgili öğretmenlerimizin “Ama biz bir yaptırım uygularsak veliler okulu basıyor” dediklerini duyar üzereyim. Çok haklısınız lakin bu kısır döngüden el birliği ile çıkmak zorundayız. Zira bu çocukların sonraki yıllarda kendileri ve diğerleri açısından yaşamsal tehditler oluşturacaklarını aklımızda tutalım. “Önce sevdiği bayanı, sonra kendini vurdu” haberinin altında sorun çözme mahareti, özdenetimi geliştirilmemiş büyükler bulunmaktadır.

Gelişmiş ülkelerin eğitimlerinde en değerli yeri, haklar ve sorumluluklar bakış açılarının geliştirilmesi oluşturmaktadır. Bizde her ne kadar uygulanmıyor olsa da çocuk haklarından kelam edilir lakin çocuk sorumlulukları ve ödevlerine pek değinilmez. Ödev deyince aklımıza bıktırıcı, anlamsız yazılar gelmektedir.

Oysa temel ödevlerden en önde geleni yaşama ve yurttaş olmaya yöneliktir. Birkaç örnekten kısaca kelam etmek isterim. Japonya’da okullarda paklık ve hizmet vazifelisi bulunmamaktadır. Çocukların pak bir sınıfta okumaları onların hakkıdır lakin sınıfın ve okulun pak tutulması çocukların sorumluluğudur. Pek çok okulda benimsendiği üzere “Bu okulda özel eşyalarımın korunmasını beklemek benim hakkımdır fakat arkadaşlarımın ve okulumun eşyalarının korunmasını sağlamak benim sorumluluğumdur.” Yeterli okullarda bu hususlar işlenmekte, farklı alanlar ve örneklerle zenginleştirilmektedir. Çocuklarda hak ve sorumluluk kavramlarının farkındalığı ve gelişimi için ihtimamlı gayretler verilir. İşte bu pahaların küçük yaşlarda kazandırılması, okullarda uygulanıp pekiştirilmesi dünyayı daha yaşanılır kılacaktır.

Okul fotoğraflarına baktığımda kollarımızda takılı olan üzerlerine işlenmiş harfler olan “kolluklarımızın” ne hoş bir uygulamanın simgesi olduğunu düşünürüm. Bunu, demokratik hayatın denemeleri olduğuna inanırım. Sonraki yıllarda bu uygulama kaldırıldı, seçilen çocuklarla haftasonu uygulaması oldu, sonra bu uygulama da bitti. Halbuki, Kızılay Kolu, Kitaplık Kolu, Paklık Kolu, Trafik Kolu, Harita Kolu, Yardımlaşma Kolu, Hayvanları Muhafaza Kolu, Görgü Kolu üzere misyonlar, kol çalışanlarının seçilmelerinden başlayarak günlük sorumlulukların yerine getirilmesi, materyallere sahip çıkılmasına kadar kıymetli bir ömür öğretisidir.

Aidiyet, bir yerin modülü olmak çok kıymetlidir. “Bu benim konutum, okulum, kadrom, memleketim” demek bizlere itimat duygusu yaratır. Çocuk, arkadaşlarının varlığıyla kendini daha güçlü hisseder. Gerisinde kocaman okulu ve öğretmenleri vardır. Bu nedenle okullara eski saygınlığını kazandırmak çocukların olumsuz güç odaklarının peşinden gitmemesine, okuluyla itimat duygusu yaşamasına yol açacaktır.

Yalancılık, okuyamama, ders yaparken ağlama üzere yakınmalarla gönderilen 2. Sınıf öğrencisi sınıfın en itilen çocuğu nitelenmesiyle geldi. Özgüveni yok denecek kadar azdı. Yalancılık denilen şey, anlattığı gerçek olmayan öykülerdi. “Bıraksanız 24 saat anlatır” diyordu annesi. Yalnızca “Ahhh keşke okuma yazmayı öğrensen de bu hoş hikayeleri yazsan, mecmualara göndersek, herkes okusa” dedim. Kuşkuyla yüzüme baktı “Sen öğretir misin?” dedi, “Denerim” dedim ve Türkçemizin o hoş özelliklerinden yararlanarak yaptığım bir oyunla 1 haftada okumayı söktü. Uygun ki sökmüş yoksa “Gelecek vaad eden genç yazarımızdan” mahrum kalacaktık. Bütün çocuklarımızın yolları açık olsun.”