Namık Alkan
İZMİR – İklim değişikliği ve global ısınma dünyamızı tehdit eder boyutta ilerlerken ziraî faaliyetler, biyoçeşitlilik, insan ve ekosistem sıhhati, alt yapı ve besin sistemleri üzerindeki var olan riskleri daha da büyütüyor. Klimatolog Prof. Dr. Ecmel Erlat, altyapısı zayıf, düşük gelirli kentsel alanlarda yaşayan insanların ve genel olarak daha düşük gelire sahip nüfus kümelerinin, iklim değişikliğinin tesirlerine daha fazla maruz kaldığını belirtti.
2008 ve 2019 yılları ortasında kuraklık dışında yalnızca fırtına, sel ve orman yangınları üzere afetler nedeniyle 265 milyon insanın yaşadığı yeri değiştirmek zorunda kaldığını tabir eden Erlat, en savunmasız devletler ve toplulukların, ısınan bir dünyada en çok etkilenenler olmaya devam edeceğini ve eşitsizliklerin artacağını söyledi.
Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Kısmı Öğretim Üyesi klimatolog Prof. Dr. Ecmel Erlat ile iklim değişikliği ve global ısınmayı konuştuk.
‘İNSAN KAYNAKLI DEĞİŞİKLİKLER ARTIK GERİ DÖNDÜRÜLEMEZ DÜZEYE ULAŞMIŞ’
İklim değişikliği ve global ısınma dünyamızı tehdit eder boyutta ilerliyor. Kavramsal olarak iklim değişikliği ve global ısınmadan ne anlamalıyız?
Sanayi İhtilali ile birlikte kömür ve petrol üzere fosil yakıtların yakılması, ormanların tahribi, kentsel alanların genişlemesi, azotlu gübre kullanımı, artan hayvancılık sonucu atmosferin bileşimi değişti, atmosferdeki karbondioksit, metan, diazotmonoksit üzere sera gazlarının oranları arttı. Yeryüzünün uzaya yaydığı gücün bu gazlar tarafından tutulması sonucu global sıcaklıklar artmaya başladı. Son 140 yılda global iklimde en bariz değişim hava sıcaklıklarında meydana geldiği için insan kaynaklı iklim değişimini daha çok “küresel ısınma” olarak da tabir etmekteyiz.
Dünya’nın ikliminde meydana gelen değişiklikler yalnızca hava sıcaklıklarının artışı ile hudutlu değil. İnsan kaynaklı iklim değişiminin doğal etraf üzerindeki yaygın tesirlerini şimdiden gözlemleyebiliyoruz. Örneğin global ölçekte buzullar ve buz katmanları küçülüyor, ırmak ve göl buzları daha erken parçalanıyor, deniz düzeyi yükseliyor, kuraklık, sel ve taşkın üzere çok hava/iklim olaylarının sıklığı ve şiddeti artıyor, bitki ve hayvanların coğrafik dağılımları değişiyor, bitkiler ve ağaçlar daha erken çiçek açıyor. Maalesef insan kaynaklı iklim değişiminin buzullar, okyanuslar ve mercan resifleri üzere birçok doğal sistemde oluşturduğu değişiklikler artık geri döndürülemez düzeye ulaşmış durumda.
Ecmel Erlat ‘KÜRESEL SICAKLIKLAR YÜKSELMEYE VE İKLİM DEĞİŞMEYE DEVAM EDECEK’
Havadaki sera gazı ve karbondioksit oranının artmasıyla başladığı kabul gören global ısınmanın başlangıcı sanayi ihtilaline kadar uzanıyor. Global ısınma beşeri faaliyetlerden bağımsız gelişen bir süreç mi yoksa doğayı tahrip eden kapitalist üretim biçiminin tesiri var mı?
Küresel ısınmanın insan kaynaklı olduğu bilimsel bir gerçektir. Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC) Beşinci Kıymetlendirme Raporu’na nazaran, 1950’den beri gözlemlenen ısınmanın yaklaşık yüzde 100’üne insan kaynaklı sera gazı emisyonları ve faaliyetleri neden oluyor. Ayrıyeten iklim modellerini kullanarak, günümüzde yaşadığımız iklim değişiminin doğal mı yoksa insan kaynaklı mı olduğunu ayırmak mümkün. İklim modelleri de son 150 yılda gözlemlenen ısınmayı doğal tesirlerden fazla büyük ölçüde beşerden kaynaklandığını doğruladı.
Kapitalizm ve ekonomik büyüme hem gelir eşitsizliği hem de insan kaynaklı iklim değişikliği için itici bir güç kabul edilebilir. Global ölçekte ekonomik büyüme ve mal talebi bilhassa düşük maliyetlerle süratli üretim, doğal kaynakların tüketiminin artmasına, kirliliğe, sera gazı emisyonlarına, biyolojik çeşitlilik kaybına kısaca tabiatın sömürülmesine yol açar. Hakikaten global ısınmaya en büyük katkıda bulunan atmosferdeki karbondioksit oranı 2021 itibariyle, Sanayi İhtilali öncesi düzeyine (1750’den önce) nazaran yüzde 50’lik bir artış gösterdi. 2017’deki Carbon Majors Raporu, 1988’den bu yana global endüstriyel sera gazı emisyonlarının yüzde 71’inden yalnızca 100 şirketin sorumlu olduğunu ortaya koydu. 2020 yılında toplanan bilgiler, birincil güç tüketiminde yüzde 31 hisse ile dünya çapında en değerli güç kaynağının ham petrol olduğunu ve bunu yüzde 27 hisse ile kömür ve yüzde 25 ile doğalgazın takip ettiğini gösterdi. Bu durum hâlihazırda global güç talebinin yüzde 83’ünün fosil yakıtlardan karşılandığını gösteriyor. Global nüfustaki süratli artış nedeniyle önümüzdeki 20 yılda global güç talebinin yüzde 48 artması bekleniyor. Fosil yakıt sanayisine bağımlılığımız değişmediği sürece, global sıcaklıklar yükselmeye ve iklim değişmeye devam edecek.
‘İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ YERİNDEN EDİLME VE GÖÇ ÜZERİNDE ŞİMDİDEN ETKİLİ’
İklim değişikliği ve global ısınmanın bir sonucu olan sistemsiz yağışlar bir yanda kentlerde, hayat alanlarında sel baskınlarına neden olurken, başka yanda ziraî ekili alanların su altında kalmasına yol açıyor. İklim değişikliğinin global tesirlerini anlatabilir misiniz?
İnsan kaynaklı iklim değişikliği hem doğal hem de insan üretimi sistemleri büyük ölçüde etkiliyor. Örneğin iklim değişikliği su döngüsünü şiddetlendiriyor. Bu, birçok bölgede daha ağır yağış ve buna bağlı seller ve daha ağır kuraklık olaylarına yol açıyor. Kutuplara yakın bölgelerde yağış artarken, Türkiye’nin de içinde bulunduğu subtropikal nesilde yağış azalma eğilimi gösteriyor. Bu yaz Pakistan’da olduğu üzere muson yağışları daha güçlü ve daha değişken hale geliyor. İklim bölgeleri her iki yarımkürede de kutuplara yanlışsız kayıyor. Yükselen deniz düzeyi alçak kıyı bölgelerde, daha sık ve şiddetli kıyı taşkınlarına ve kıyı erozyonuna yol açıyor. Daha fazla ısınma, Kanada ve Sibirya’daki donmuş tabanların erimesini, kar örtüsü ve yaz mevsiminde Kuzey Buz denizdeki deniz buzunun kaybına neden oluyor. Denizlerde su sıcaklığının yükselmesine (deniz ısı dalgaları), okyanus sularının asitlenmesine ve suda oksijen düzeylerinin azalmasına yol açıyor. Bilhassa kentsel alanlar ekseriyetle etraflarından daha sıcak olduğu için sıcak hava dalgalarını daha şiddetli yaşıyor, şiddetli yağış olaylarından kaynaklanan su baskınları da kentlerde artıyor.
İklim değişikliği ziraî faaliyetler, biyoçeşitlilik, insan ve ekosistem sıhhati, alt yapı ve besin sistemleri üzerindeki var olan riskleri daha da büyütüyor. Altyapısı zayıf, düşük gelirli kentsel alanlarda yaşayan beşerler ve genel olarak daha düşük gelire sahip nüfus kümeleri, iklim değişikliğinin tesirlerine daha fazla maruz kalıyor. Örneğin iklim değişikliği, yerinden edilme ve göç üzerinde şimdiden tesirli olmaya başladı. Ülke İçinde Yerinden Edilme İzleme Merkezi (IDMC) datalarına nazaran, 2008 ve 2019 yılları ortasında kuraklık dışında yalnızca fırtına, sel ve orman yangınları üzere afetler nedeniyle 265 milyon insan yaşadığı yeri değiştirmek zorunda kaldı. Tarım dalında yüksek sıcaklıklar, su kıtlığı ve çok hava olayları daha düşük randımana, daha yüksek randıman değişkenliğine ve uzun vadede ekim için uygun alanlarda azalmaya neden oluyor. İklim değişikliği, tüm dünyada ticari faaliyetlerin aksaması, mülk hasarı, tedarik zincirlerinde ve altyapıda aksama, artan bakım ve materyal maliyetleri ve daha yüksek fiyatlara yol açıyor. İklim değişikliği birebir vakitte insan sıhhatini da tehdit ediyor. Teneffüs ve kardiyovasküler hastalıkların artması, çok hava olaylarına bağlı yaralanmalar ve erken vefatlar, besin ve su kaynaklı hastalıklar ve öteki bulaşıcı hastalıkların yayılımı ve coğrafik dağılımındaki değişiklikler ile ruh sıhhatine yönelik tehditler iklim değişikliğinin insan sıhhati üzerinde yarattığı en önemli olumsuz tesirler.
‘TÜRKİYE’DE YERALTI SUYU KRİTİK DERECEDE TÜKENMİŞ’
Kuraklık ve susuzluk da bizi bekleyen büyük bir tehlike. Göllerin suyu çekilir, ırmaklar kururken, ekili tarım alanları da kuraklıktan etkileniyor. Türkiye’de susuzluk ve kuraklığın boyutu nedir?
Subtropikal jenerasyonda, Akdeniz makroklima alanı içerisinde kalan Türkiye’de yıllar ortasında büyük yağış değişikliklerinin görülmesi, yaygın yahut bölgesel ölçekli, farklı şiddetteki kuraklık olaylarına neden oluyor. Çok kuraklıkların sıklıkla gözlendiği bölgelerimiz; Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu, İç Anadolu, Ege bölgesidir. Genel olarak Türkiye’de mevcut iklim şartları altında çölleşmeye eğilimli yarı kurak ve yarı nemli topraklar, ülke topraklarının yaklaşık yüzde 30’unu kaplıyor. Lakin insan kaynaklı iklim değişikliği Türkiye’nin içinde yer aldığı Akdeniz havzasında 1970’li yıllardan itibaren kurak periyotların daha sık ve daha şiddetli yaşanmasına yol açıyor. Ağaç halkalarına nazaran hesaplanan kuraklık şiddeti bilgileri, 1998-2012 periyodu yaz mevsiminin son 900 yılın en kurak dönemi olduğunu göstermiştir. NASA’nın GRACE-FO uydusu, Doğu Akdeniz’de son 15 yıllık yağış eksikliğinin ve kuraklığın akabinde Türkiye’de yeraltı suyunun kritik derecede tükenmiş olduğunu gösterdi.
DSİ’den alınan sayılar, Türkiye’deki mevcut suyun 2000 yılında kişi başına yaklaşık 1650 metreküpten 2020’de 1350 metreküpün altına düştüğünü gösteriyor. Birleşmiş Milletler, bir ülkede kişi başına düşen su ölçüsünün 1700 metreküpün altına düşmesi halinde bu durumu, su gerilimi, 1000 metreküpe düştüğünde ise su kıtlığı olarak tanımlıyor. Nüfus artışı (tahmini 100 milyon nüfusla), iklim değişikliği ve kentleşmenin tesiriyle sekiz yıl sonra (2030 yılında) Türkiye’de bir kişi için su varlığının 1000 m3’e düşmesi bekleniyor.
Önlem alınmazsa iklim değişikliği ve global ısınmada en makus senaryo ne olabilir? İnsan jenerasyonunun tükenmesine kadar giden bir sürecin yaşanması muhtemel mıdır?
Sanayi İhtilali öncesine nazaran global ortalama sıcaklıklar 1.26°C arttı. Bu artış bile günümüzde yaklaşık 3,3 milyar ila 3,6 milyar insanın iklim değişikliğinin tesirlerine karşı hayli savunmasız ortamlarda ömrünü sürdürmesine yol açıyor. IPCC’nin Altıncı Kıymetlendirme Raporu (AR6) önümüzdeki 20 yıl içinde global sıcaklık artışının neredeyse kesin olarak 1,5°C’lik kritik eşiğe ulaşacağını belirtiliyor.
30 yıllık uğraşlara ve Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Kontratı (UNFCCC) kapsamındaki birtakım ilerlemelere karşın, insan kaynaklı sera gazı emisyonları artmaya devam ediyor. Bu artış trendi devam ederse dünyayı 2100 yılına kadar 2,1°C ile 3,9°C ortasında bir sıcaklık artışı bekleniyor. RCP8.5 olarak bilinen ve dünyanın metre kare başına 8.5 watt ısınması durumunu ele alan ‘en makûs durum’ senaryosu, 2100 yılına kadar global ortalama sıcaklıklarda 4 ila 5 °C artış öngörüyor. Fakat, İklim sistemi çok karmaşık olduğu için, devam eden sıcaklık artışında aşikâr eşik pahaların geçilmesi ile birlikte ani ve/veya geri döndürülemez değişikliklerin tetiklenme mümkünlüğü da mevcuttur. Örneğin kutuplara yakın donmuş toprakların erimesi ile atmosfere çok büyük ölçülerde metan ve karbondioksit salınması yahut milyarlarca ton karbondioksit depolayan Amazon ormanlarının kuraklıklar ve yangınlar nedeniyle yok olması ve bu sırada depoladığı karbondioksiti atmosfere geri vermesi üzere olayların gerçekleşmesi halinde en karamsar senaryonun bile önüne geçecek katastrofik sonuçlar doğabilir.
Büyük ölçekli, kentleşmiş tarım toplumlarının yükselişinin 12 bin yıl evvel Holosen’in istikrarlı iklimi altında başladığını görüyoruz. O vakitten beri, insan nüfusu yıllık ortalama sıcaklığın yaklaşık 13 °C olduğu dar bir iklim nesli içinde ağırlaşmış, ekonomik faaliyetlerini mevcut iklim şartlarına nazaran şekillendirmişti. Lakin karamsar iklim senaryolarının gerçekleşmesi durumunda, tüm dünyada beşerler yeni iklim şartlarına ahenk sağlamakta zorlanabilir, bulaşıcı hastalık yayılım riski artabilir, toprak kaybı, su ve besin güvensizliği artabilir ve bu şartlar milletlerarası çatışma riskini yaratabilir. Örneğin, başta Sahra Çölü ve Arap Yarımadası olmak üzere günümüzde yıllık ortalama sıcaklığın 29 °C olduğu bölgelerde 30 milyon insan yaşamakta olup bu bölgeler dünyanın politik olarak kırılgan bölgeleridir. 2070 yılına gelindiğinde yaklaşık 2 milyar insanın yıllık ortalama sıcaklığın 29°C olduğu bu bölgelerde yaşayacağı öngörülüyor.
En savunmasız devletler ve topluluklar, ısınan bir dünyada en çok etkilenenler olmaya devam edecek ve eşitsizlikler artıracaktır. Global iklim değişikliği yalnızca insan toplumlarını tehdit etmekle kalmayıp büyük bir biyolojik çeşitlilik kaybına da yol açacaktır. Günümüzde 1.26°C bir sıcaklık artış bile “altıncı kitlesel yok oluş” olarak isimlendirilen bir milyona yakın cinsin (bitkiler ve hayvanlar) kuşağının tükenmesine yol açmıştır.