Namık Alkan
İZMİR – Dünya pandeminin ve Rusya-Ukrayna savaşının da tesiri ile giderek derinleşen ve şiddetlenen bir besin krizi ile karşı karşıya. Yanı sıra dünya ülkeleri ortasındaki eşitsizlikten kaynaklanan fakir ülkelerin uygun fiyatlı besine erişimin imkânlarından mahrum olması kıymetli bir sorun olarak karşımıza çıkıyor. Türkiye’de de artan enflasyon ile birlikte tarım ve hayvansal eser fiyatları halkın alım gücünü zorluyor. İktisatçı Prof. Dr. Osman Aydoğuş dünya ve Türkiye’deki global besin krizinin neden ve sonuçlarını kıymetlendirdi.
‘GIDA KRİZİNİN FATURASINI TEKRAR DÜŞÜK GELİRLİ BÖLÜMLER ÖDEYECEK’
Küresel besin krizi endişelendiriyor. Pandemi, iklim değişikliği ve Rusya-Ukrayna savaşı üzere parametreler global besin piyasalarını nasıl etkiliyor?
Dünya pandeminin ve Ukrayna savaşının derinleştirdiği, giderek şiddetlenen bir besin krizi yaşıyor. Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü (FAO) başta olmak üzere pek çok memleketler arası kuruluş besin krizine dikkat çekmeye çalışıyorlar. FAO haziran başında yayınladığı Food Outlook (Gıda Görünümü) raporunda besin ve ziraî girdi fiyatlarındaki büyük artışlara, hava şartlarına ait telaşların derinleşmesine ve Ukrayna savaşından kaynaklanan piyasa belirsizliklerindeki artışa işaret ederek, global besin piyasalarında durumun daha da kötüleşeceğini ve besin ithalatı faturasının yeni rekorlar kıracağını öngörüyor. FAO, WFP (Dünya Besin Programı) ile birlikte yaptıkları açıklamada akut kıtlık ve açlığın süratle yayıldığını ve şiddetlendiğini, giderek daha çok ülkede milyonlarca insanın açlıkla karşı karşıya geldiğini tespit ederek acil tedbir davetinde bulundu. Temelinde besin krizi dünya iktisadında uzunca bir müddettir derinleşerek devam eden ekonomik krizden bağımsız değil. Global iktisat, pek çok açıdan 1970’lerdeki buhrana çok benzeyen bir büyük buhranın içindedir. İkinci dünya savaşından sonra kapitalist dünyada Keynesyen modele dayanan ve “kapitalizmin altın çağı” olarak da nitelendirilen çağa damgasını vuran refah devleti siyaseti altmışlı yılların sonunda tıkanmaya başladı. Yetmişlerin başında ABD’nin doların altın karşılığını tek taraflı olarak kaldırmasıyla milletlerarası para sisteminin yıkılması, borsaların çökmesi, yüksek enflasyon ve sakinliğin birlikte yaşandığı stagflasyon olgusunun ortaya çıkması, petrol krizi ve siyasi-toplumsal istikrarsızlığın yükselmesiyle Keynesyen model çöktü ve yerini yetmişlerin sonundan itibaren neo-liberal modele bıraktı. Yetmişlerdeki uzun buhranda petrol (enerji) ve global besin fiyatlarında büyük artışlar meydana gelmişti. Güç ve besin fiyatlarında misal fiyat artışlarını içinde olduğumuz son buhranda da görüyoruz.
‘GIDA FİYAT ENDEKSİNDE ÇOK SÜRATLİ ARTIŞ YAŞANIYOR’
FAO 1961’den bu yana besin fiyat endeksini (FPI) yayınlıyor. FPI beş temel besin kategorisi (tahıllar, bitkisel yağlar, et, süt eserleri ve şeker) için oluşturulan endekslerden hesaplanıyor. Global besin fiyatlarının son 60 yıldaki gelişimini bu besin fiyat endeksinden takip edebiliyoruz. Gerçek, yani enflasyondan arındırılmış besin fiyat endeksinde üç periyotta çok süratli artışı yaşandığı görülüyor: FPI 1972-74 devrinde yüzde 38, 2006-08’de yüzde 42 ve 2019-22 (Mayıs) yüzde 54 oranında artıyor. Gerçek FPI 2022 yılının mayıs ayında 147,2 ile tarihî rekor seviyeye çıktı. Benzeri fiyat artışları güçte de görülüyor. Petrol fiyatları 1973’te başlatılan petrol ambargosundan sonra üç kata yakın bir artışla 3,29 dolardan 1974’te 11,58 dolara fırlamıştı. Günümüzde ise pandemi devrinde 40 dolara kadar inen petrol fiyatı, 2022’de Ukrayna savaşının da tesiriyle 120 doların üzerine çıktı. Güç fiyatlarındaki artışlar mazot, gübre, zirai ilaç, sulama elektriği üzere temel ziraî girdi fiyatlarında ve nakliye fiyatlarında yüksek artışlara neden oldu. Güç yatırımlarının 2015-2021 periyodunda kesintisiz bir gerilemeyle yüzde 16 azaldığı dikkate alındığında, güç fiyatlarında, ziraî girdilerde ve besin fiyatlarında artışların devam etmesi beklenebilir.
Şekil 1- FAO Besin Fiyat Endeksinin Gelişimi: 1961-2022 (2015-16 =100)
Öte yandan, esas besin ihracatçısı ülkelerin uygulamaya başladıkları ihracat kısıtlamaları ve Ukrayna savaşı nedeniyle global besin piyasalarında arz külfetleri giderek artmaktadır. Girdi fiyatlarındaki astronomik artışlar nedeniyle girdi kullanımının düşmesine bağlı olarak 2022/23 piyasa yılında buğday, mısır, arpa ve pirinç başta olmak üzere tahıl ve bitkisel yağlarda üretimde ve ticarette düşüşler olması beklenmektedir. Sonuçta besin güvenliğinin büyük bir tehdit altında olduğunu ve besin krizinin önümüzdeki yılda derinleşerek devam edeceğini öngörebiliyoruz. Besin ve güç fiyatlarındaki büyük artışların ithalat faturalarını kabartarak ve dış ticaret hadlerini daha da kötüleştirerek bilhassa ithalata bağımlı fakir ülkeleri vuracağı muhakkaktır. Bu ülkelerde dış ticaret açıkları ve borçlanma ihtiyaçları de giderek artacaktır. Öte yandan, besin krizinin fakir güçlü tüm ülkelerde toplumların en fakir kısımlarında besin güvensizliğini derinleştirmesi beklenir. Besin krizinin acı faturasını tüm krizlerde olduğu üzere yeniden düşük gelirli kesitler ödeyecek açıkçası.
‘NEO-LİBERAL DEVRİN YERİNE NEYİN GELECEĞİNİ BİLMİYORUZ’
Küresel besin krizinde temel sorun üretimin yetersiz olması mı yoksa dünyanın fakir ülkelerinin uygun fiyatlı besine erişimin imkânlarından mahrum olması mıdır? Uygun fiyatlı besine erişimin sağlanacağı yeni bir dünya sistemi kurmanın vakti gelmedi mi?
Bazı yıllarda dünya besin üretiminde gerilemeler olmakla birlikte, temel itibariyle sorun bilhassa fakir ülkelerin besine erişim imkanlarının düşük gelir ve yüksek besin fiyatları nedeniyle gerilemesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, FAO dataları son üç-dört yılda FAO’nun izlediği beş temel besinde -tahıllar, bitkisel yağlar, et, süt eserleri ve şeker- önemli üretim artışları olurken, 2021 yılında beş besinin beşinde de dünya ticaretinin değerli ölçüde gerilediğini gösteriyor. Münasebetiyle asıl sorun, dünya kapitalizminin büyük buhrana girdiği periyotlarda güç ve besin fiyatlarında meydana gelen süratli artışların Afrika ve Güney Doğu Asya’nın güç ve besin ithalatçısı fakir ülkelerinin dış ticaret hadlerini daha da bozarak besin ithalat imkanlarını düzgünce zayıflatmasıdır. Güç ihracatçısı güçlü Körfez ülkeleri de büyük ölçüde besin ithalatı yapmaktadır lakin besin fiyatlarındaki artışların olumsuz tesiri, güç fiyatlarındaki artışların olumlu tesiriyle ziyadesiyle telafi edildiğinden, besin güvenliği açısından sorun yaşanmamaktadır. Misal biçimde, Çin, Rusya Federasyonu, Arjantin ve Ukrayna üzere kimi ülkeler bir yana bırakılırsa, besinde net ihracatçı olan ülkelerin nerdeyse tamamının güçlü, endüstrileşmiş Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Avustralya üzere metropol ülkeleri olduğu görülür. Yapısal olarak besin güvensizliği çeken çok sayıda Doğu ve Batı Afrika ülkesinde kişi başına gelir gereğince artmadığı üzere ziraî üretim de gereğince artırılamamıştır. Bu ülkelerde besinde ithalata bağımlılık giderek artmıştır. Global besin krizinden en fazla bu ülkelerin etkilenmesi kaçınılmazdır. Global besin sisteminin bozuk olduğu ve değişmesi gerektiği açıktır. Neo-liberal devrin sonu geldi, lakin yerine neyin geleceğini şimdi tam olarak bilmiyoruz. Bildiğimiz, yeni nizamı de neo-liberal sistemi kuran global büyük sermayenin kuracağıdır. O nedenle yeni devirde daha adil bir besin sistemi beklemek çok optimistlik olur.
’52 ÜLKEDE 193 MİLYON AÇ İNSAN’
Birleşmiş Milletler (BM) Besin ve Tarım Örgütü (FAO) ile Dünya Besin Programı (WFP), yaptığı açıklama ile açlığın düzinelerce ülkede istikrarı tehdit ettiğini belirterek, geniş çaptaki besin krizine karşı ihtarda bulundu. Dünyada bir açlık tehlikesi var mı? Eşitsizlik ve yoksulluk, açlığın ana nedenleri olabilir mi?
FAO ve WFP’nin ortak açıklaması nitekim de dünyanın kimi bölgelerinde çok sayıda ülkenin ve milyonlarca insanın kıtlık ve açlık tehdidi altında olduğuna dikkat çekti. Üstelik, on yıllardır yapısal besin güvensizliği çeken ve kimi yıllarda kıtlık ve açlık yaşayan çok sayıda Doğu ve Batı Afrika ülkesi ile birtakım Güney Doğu Asya ülkelerinin yanı sıra daha evvel bu sorunu hiç yaşamamış kimi ülkeler de birinci kere kıtlık ve açlıktan mevt tehlikesiyle karşı karşıyalar. Birleşmiş Milletler tarafından son otuz yılda uygulanan birtakım programlar sayesinde Doğu ve Batı Afrika’nın en fakir ülkelerinde kıtlık ve açlıktan ölümlerde kıymetli gerilemeler sağlandı. Geçen yüzyılda basında görmeye alışık olduğumuz açlıktan bir deri bir kemik kalmış, karnı balon üzere şiş, koca başında sinekler uçuşan çocuk fotoğraflarını artık pek görmüyoruz. Ne var ki, iç savaşlar, etnik ve dini çatışmalar, organize kabahat hareketleri ve ülkeler ortası savaşlar nedeniyle pek çok ülkede kıtlık ve açlıktan ölümlerin giderek yaygınlaştığını görüyoruz. FAO’nun tespitlerine nazaran, Yemen, Etiyopya, Güney Sudan, Nijerya (Afrika’nın en büyük petrol ihracatçısı), Somali ve Afganistan’da besin krizi şimdiden “felaket” kategorisine ulaşmıştır. Felaket kategorisi nüfusun kıymetli bir kısmının açlıktan mevtle karşı karşıya olduğunu tabir etmektedir.
Öte yandan, Suriye, Ukrayna, Lübnan ve Kenya üzere daha evvel besin ve açlık sorunu yaşamamış olan birtakım ülkeler de birinci defa açlık tehdidi ile karşı karşıyadır. Sahel ülkeleri, Haiti, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Sri Lanka, Batı Afrika kıyısı ülkeleri, Zimbabwe, Angola, Mozambik ve Madagaskar da açlık tehdidi altındadır. Ne yazık ki, kapitalizmin büyük buhran periyotları birebir vakitte savaşların ve çatışmaların da yükseldiği devirlerdir. Bu sefer de durum farklı değildir. Arap Baharı ile birlikte çatışmaların, iç savaşların ve savaşların giderek yayıldığı görülüyor. Çatışmaların ve siyasi istikrarsızlığın yükselmesi besin krizinin bu ülkelerde açlık felaketine dönüşmesinin en değerli nedenini oluşturuyor. FAO’nun iddialarına nazaran son beş yılda 52 ülkede açlık tehdidi altındaki nüfus iki katına çıkarak 193 milyona ulaştı. Önümüzdeki yıllarda bu sayının daha da artması hiç de sürpriz olmayacaktır.
‘HİPER ENFLASYON SÜRECİNİN İÇİNDEYİZ’
Türkiye’de de besin fiyatlarında çok bir yükseliş görülüyor. Artan enflasyon ile birlikte bilhassa tarım ve hayvansal eser fiyatları halkın alım gücünü zorluyor. Türkiye’deki fiyat artışlarının nedeni nedir ve ne vakit yavaşlama eğilimine girer?
Türkiye iktisadında 2021 yılının son aylarında enflasyon süratli bir yükseliş eğilimine girdi. 2022 yılının mayıs ayında TÜİK’in makyajlı sayılarında bile enflasyon oranı TÜFE’de yüzde 73’ü, ÜFE’de ise yüzde 132’yi geçti. Enflasyonun bu kadar kısa bir müddette bu kadar süratli yükselmesinin arkasında üç neden görüyoruz: Dünya fiyatlarındaki artışlar; siyaset faizindeki indirimlerin yol açtığı yüksek kur artışları ve negatif gerçek faizin yol açtığı tüketim artışları. Pandemiden çıkışın başladığı devirde güç, tarım eserleri, besin ve navlun başta olmak üzere global fiyatlarda çok önemli artışlar meydana geldi. Güç, orta malı ve tarım eserleri ithal fiyatlarındaki artışlar üretim maliyetlerinde direkt ve dolaylı zincirleme artışlara yol açtı. Hiç ithal girdi kullanmayan bölümler bile yükselen enflasyon karşısında rölâtif durumlarını koruyabilmek için fiyatlarını artırdılar. Fiyat artışları tüm iktisada yayıldı. Bu süreçte faiz indirimlerinin tetiklediği yüksek kur artışları -ateşe akaryakıt dökmeye emsal bir etkiyle- fiyat artışlarının katlanmasına yol açtı. Negatif gerçek faizden kaçan tasarruf sahiplerinin bir kısmı ise tüketime yöneldi. Bu da talep baskısı yarattı. En nihayetinde fiyatlardaki kaçınılmaz artışla faiz-kur-enflasyon-ücret sarmalı tamamlanmış oldu. Hala bu sarmalın giderek açıldığı bir hiper enflasyon sürecinin içindeyiz.
‘EKİLMEYEN TARIM ALANLARI SÜRATLE EKİLMELİ’
Eylül ayından bu yana hızlanan enflasyonist süreçte besin fiyatlarının ve güç fiyatlarının genel enflasyonun çok üzerinde arttığı bir gerçek. Öteki bir deyişle, nispî güç ve besin fiyatlarında süratli artışlar yaşıyoruz. Bunun temel nedeni Türkiye iktisadının güç ve tarım eserlerinde dışa bağımlılığının çok yüksek olmasıdır. Güçte her vakit yüksek olan dışa bağımlılık son otuz yılda daha da yükseldi. Bilhassa elektrik üretiminde doğalgaz ve ithal kömürün hissesinin çok yükselmesi bağımlılığı yükseltti. Klasik olarak tarım eserleri net ihracatçısı olan Türkiye, 2001 krizinden sonra süratle net ithalatçı durumuna geldi. Buğday, yağlı tohumlar, et ve canlı hayvan başta olmak besin hammaddeleri ile arpa, mısır, saman ve soya üzere yem ham hususlarında ithalata bağımlılık inanılmaz yükseldi. Pandemiden çıkış sonrasında global tarım eseri fiyatlarında büyük artışlar oldu. Kurlardaki büyük artışlar ise TL cinsinden ithal fiyatlarının adeta patlamasına yol açtı. İthal tarım eseri fiyatlarındaki bu artışlar besin ve yem üretim maliyetlerinde ve fiyatlarında büyük artışlara neden oldu. Öte yandan, petrol fiyatlarındaki ve kurlardaki artışlar mazot, gübre, tarım ilacı üzere petrolden elde edilen temel ziraî girdilerin fiyatlarında ve daha büyük artışlara yol açtı. Tabir yerindeyse besinde ikili kavrulmuş bir enflasyon oluştu.
Son yıllarda besin fiyatlarının ortalama enflasyonun çok üzerinde artmasının temel nedeni güç ve tarım eserlerinde dışa bağımlılığın çok yüksek olmasıdır. Güç ve tarımda global fiyat artışlarının duracağı yününde hiçbir belirti yok. Bilhassa güç yatırımlarının gerilediği ve Ukrayna savaşının ve Rusya’ya yaptırımların artarak devam ettiği dikkate alındığında önümüzdeki periyotta güç fiyatlarında gerileme bir yana yavaşlama bile beklenmemelidir. Global ısınmaya karşı tedbirlerin başında fosil güç kaynaklarının yerine yenilenebilir güç kaynaklarının ikame edilmesi süreci de güç fiyat artışlarını uzun vadeye taşıyacaktır. Global besin üretiminde ve ticaretinde önümüzdeki devirde gerilemeler beklendiği ve arz meşakkatlerinin devam edeceği göz önüne alınırsa global besin fiyatlarının ve ziraî girdi fiyatlarındaki süratli artışların da devam etmesi beklenir.
Sonuçta önümüzdeki yılda besin fiyatlarının artmaya devam etmesi beklenir. Tahlil uzun vadede güç ve tarım siyasetlerinde esaslı değişiklikler yaparak ithalata bağımlılığın azaltılmasından geçiyor. Kısa vadede ise mazot ve gübre başta olmak üzere ziraî girdilerden ve tarım eserlerinden alınan vergiler belli bir mühlet için sıfırlanabilir. İkinci olarak, ilgili maddedeki bütçeden tarıma ayrılan dayanakların GSYH’nın yüzde 1’inden az olamayacağı yolundaki husus yanlışsız yorumlanarak takviye iki katına çıkarılabilir. 4-5 milyon hektar üzere harikulâde büyüklüğe ulaştığı varsayım edilen ekilmeyen tarım alanlarının süratle ekilmesini sağlayacak tedbirlerin süratle uygulamaya konulması da kısa vadede önemli üretim artışı sağlayabilir. Örneğin, ekilmeyen 4 milyon hektar alanda buğday üretimi yapılması halinde son yıllarda yılda 10 milyon tona yaklaşan buğday ithalatı büyük ölçüde gereksiz hale gelecektir.