Sıcak bir yaz günü marketten aldığınız pet şişe içerisindeki soğuk suyu içerken iş yerinde düzenlenen sevinçli bir doğum günü kutlamasında kesilen pastayı plastik tabak ve çatal ile yerken yahut kirli kıyafetlerinizi yıkamak için market raflarındaki deterjan kutularına elimiz uzanırken aslında tabiata döndürülemez bir ziyan vereceğimiz pek de aklımıza gelmez. Bunun en kıymetli sebebi, plastik diye isimlendirilen materyalin uzun yıllardır aktif bir halde dönüştürülebilir olduğunu varsayarak plastik üretim, tüketim ve atıklarının temiz olduğuna inanmamızdır.
Dayanıklı, hafif ve de en değerlisi ucuz maliyetli bir seçenek olarak piyasaya sürülen plastikler yıllar içerisinde gündelik hayatta kullandığımız birçok eserin temel bileşeni haline gelmiştir. 1950 yılından bu yana dünyada 8 milyar ton plastik üretildiği iddia edilmektedir. Bilhassa 2000’li yıllardan sonra katlanarak artan plastik üretimine yönelik Birleşmiş Milletler Etraf Programı’nın (UNEP) yayımladığı istatistiklere nazaran günümüzde her yıl yaklaşık 400 milyon ton plastik üretilmeye devam etmekte ve bu plastiklerin birçoğu ne yazık ki geri dönüşüme dâhil edilememektedir. Plastiklerin global ölçekte sadece yüzde 9’unun geri dönüştürüldüğü, yüzde 12’sinin yakılmak suretiyle ortadan kaldırıldığı, geri kalanın ise atık haline gelerek tabiata karıştığı raporlanmıştır.
Birçok araştırmaya nazaran plastik kirliliği probleminin Asya kıtası merkezli olduğu söz edilse de sıkıntının global bir tehdit olduğu memleketler arası kuruluşlar tarafından kabul edilmektedir. Plastiğin hafif bir malzeme olma özelliği sebebiyle plastik atıklar en hafif şiddetteki rüzgârlarda dahi ve de okyanus akıntılarıyla dünyanın her yerine yayılmakta ve hudut aşan bir etraf sıkıntısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Tabiatta uzun mühlet yok olmadan kalan plastikler birçok canlının hayat alanı olan ekosistemlere büyük ziyanlar vermektedir.
Plastik atıklar güneş, rüzgâr, ısı yahut suya maruz kalarak parçalanmakta, mikroplastik ve nanoplastik ismi verilen daha küçük kesimlere dönüşmektedir. Öteki bir deyişle tabiatta takip edip yok edemediğimiz daha fazla sayıda plastik atık meydana gelmektedir. Plastik parçacıklar okyanusların en derinleri dahil olmak üzere dünyanın her yerine dağılarak yırtıcı hayvanların, bitkilerin, insanların ve hayatta kalmak için güvendiğimiz birbirine bağlı tüm ekosistemlerin sıhhatini tehdit etmektedir. İsmi üstünde mikro boyutta olan bu plastikler deniz canlılarının besin zincirine dâhil olmakta, deniz ekosistemlerindeki ömür döngüsünde istenmeyen fakat her geçen gün bu döngüden çıkarılması imkânsız hale gelen bir modül haline gelmektedir.
Okyanuslardaki plastik ölçüsünün artmasıyla, birçok yabanî hayvan plastiği besin sanarak tüketmekte, deniz memelileri tarafından ise makro boyuttaki plastiklerin yutulması artmaktadır. Plastik modüller ve parçacıklar, mide ve bağırsak duvarlarının delinmesi başta olmak üzere hayvanların sindirim sistemlerinde ölümcül fiziki yaralanmalara sebep olmaktadır. Deniz kaplumbağalarında gözlemlendiği üzere küçük ölçülerde plastik bile hayvanların ömrünü kısaltmakta, plastiğin yapısındaki tehlikeli kimyasallar vakitle bu hayvanların bedenlerinde birikmektedir.
Birleşmiş Milletler tarafından yayımlanan raporda her yıl yüzbinlerce deniz canlısının ve deniz canlıları ile beslenen kuşların plastik atıklar sebebiyle hayatını kaybettiği ve plastik kirliliğinin bu süratle devam etmesi durumunda 2050 yılı prestijiyle deniz canlıları ile beslenen kuşların yüzde 99’unun bedeninde plastik atık bulunabileceği öngörülmektedir. Mevcut durumda ise mikroplastiklerin tüm kuşlar ve balıkların neredeyse yüzde 90’ının besin zincirine dâhil olduğu düşünülmektedir.
Bu durum deniz eserlerinin ve içme sularını tüketilmesiyle birlikte insanların da direkt ve dolaylı yoldan mikroplastiklere maruz kaldığı ve sıhhatlerinin tehlikeye girdiği gerçeği ile yüzleşmemiz gerektiğini göstermektedir. Kısa bir müddet evvel Viyana’daki bir üniversitede çalışan bilim insanları tarafından yapılan bir araştırmada bir haftada kişi başı ortalama beş gram plastik parçacığın insan mide ve bağırsak sistemine girdiği bulunmuştur.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı İklim Değişikliği Başmüzakerecisi Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar PLASTİKLERİN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNDEKİ ROLÜ
Plastiğin global ısınmadaki yerini anlayabilmek için plastiklerin üretimi ve çöpe atıldıktan sonraki süreçler dahil olmak üzere tüm süreçlerini göz önünde bulundurmak gerekir.
Tüm dünyada plastiklerin yaklaşık yüzde 36’sı öteki eserlerin ambalajı olarak, yani paketleme fonksiyonu görebilmesi emeliyle piyasaya sunulmaktadır. Varsayım edileceği üzere asıl eser paketinden çıkarıldıktan sonra ambalajın çöpe atılması çok süratli gerçekleşmektedir. Bu durum kullanılan birden fazla plastiğin tek kullanımlık ve tüketici tarafından süratle gözden çıkarılma tarafını görmemiz için değerli bir gerçeklik barındırmaktadır.
Konunun birçok tüketici tarafından bilinmeyen istikameti ise bu kadar süratli çöpe atılan bir materyalin üretim basamağının petrokimya sanayisi ile epey bağlantılı olduğudur. İşlenmemiş bir plastiğin üretimi petrol bazlı hammaddelere başka kimyasalların eklenmesiyle gerçekleşir. Plastik üretiminin emisyon yüklü bir süreç olduğunu gören araştırmacılar tarafından 1 ünite plastik üretmenin, 5 kat ünite eşdeğerde karbondioksite sebep olduğu düşünülmektedir. Yıllık üretilen plastik ölçüsü göz önünde bulundurulduğunda yalnızca plastik üretimi kaynaklı ortaya çıkan yıllık karbondioksitin, trafikteki yaklaşık 19 milyon aracın yıllık toplam karbondioksit ölçüsüne eşit olduğu kestirim edilmektedir.
Plastiklerle ilişkilendirilen öteki bir emisyon kaynağı ise üretilen plastiklerin kilometrelerce uzaklıklara taşınmasıyla ortaya çıkmaktadır. Milyonlarca kara, hava ve deniz taşıtının plastik materyalleri yalnızca taşıyarak sebep olduğu emisyonlar göz arkası edilemeyecek düzeydedir. Tüm bunlar değerlendirildiğinde Dünya Ekonomik Forumu’nun çalışmalarına nazaran yıllık global petrol tüketiminin yaklaşık yüzde 8’inin plastiklerle ilişkilendirildiği söz edilmekte, plastik kullanımının mevcut artışla devam etmesi durumunda 2050 yılında bu oranın yüzde 20’lere kadar yükselebileceği öngörülmektedir.
Plastiklerden kurtulmaya çalışmak da pek iklim yanlısı bir süreç değildir. Geri dönüştürülemeyen birtakım plastik atıkların yakılmak suretiyle ortadan kaldırılması çok yaygın bir sistem olarak karşımıza çıksa da tekrar tonlarca sera gazı emisyonuna sebep olmaktadır. Yanan plastikler yalnızca iklim değişikliğine sebep olan gazlara değil, birebir vakitte kurşun, cıva, arsenik üzere öteki zehirli gazların ortaya çıkmasına da sebebiyet vermektedir. Yanma sürecinden sonra oluşan kül ve atık sular ise ekseriyetle çöplüklere gönderilmekte ve burada toprağa ve su kaynaklarına sızma riski oluşturmaktadır.
Ancak plastiklerin üretimi ve yakılarak ortadan kaldırılması kademelerinde ortaya çıkan direkt emisyonların yanı sıra, mikroplastiklerin varlığından kaynaklanan diğer bir sorun daha bulunmaktadır. Bilindiği üzere iklim değişikliğine sebep olan sera gazlarının atmosferde istikrarda kalmasını sağlayan okyanuslar karbondioksit emisyonlarının yarısını tutma kapasitesine sahiptir. Bu istikrarın oluşmasına imkân sağlayan ve okyanuslarda yaşayan plankton ve algler başta olmak üzere birçok canlı gün geçtikçe daha fazla ölçüde mikroplastiğe maruz kalmaktadır. Kimi araştırmalara nazaran mikroplastiklerin alglerin büyümesine ve fotosentez kabiliyetinin azalmasına sebebiyet verdiği bulgusuna erişilmiştir. Münasebetiyle plastik atıkların okyanusların atmosferdeki karbondioksiti uzaklaştırma kapasitesini de tehdit ettiği düşünülmektedir.
ULUSLARARASI YENİ BİR ANLAŞMA
İklim değişikliği kapsamında plastiklerden kaynaklı sera gazı emisyonlarını azaltmak için birkaç sistem sunulabilir. Mesela üretim kademesinde sadece rüzgâr ve güneş üzere sıfır karbonlu güç kaynaklarından yararlanarak emisyonların büyük oranda azaltılması mümkün olabilir. Lakin plastiklerin tabiata ve canlılara verdiği hasarlar göz önünde bulundurulduğunda en tesirli tahlil plastik üretiminin azaltılması olarak öne çıkmaktadır. Bu noktada plastiklerin daha da yaygınlaşmasını önlemek için çok boyutlu sistematik değişiklikler gerekmektedir.
Plastik poşetlerin fiyatlandırılması ve hatta yasaklanması, plastik çatal, bıçak ve pipetlerin yerine biyolojik olarak tabiatta çözünebilir etraf dostu eserler sunulması, plastik pet şişelerin daha yüksek oranda geri dönüşüme kazandırılabilmesi için teşvikler sağlanması üzere uygulamalar birçok ülke tarafından tercih edilen tedbirler ortasında karşımıza çıkmaktadır. Lakin ne yazık ki bu uygulamalar mahallî ve ulusal seviyede sonlu kaldığından ve bir yandan da toplumların yeteri kadar mevzuyla ilgili bilinçlendirilememesi sebebiyle alınan tedbirler yetersiz seviyede seyretmekte ve global ölçekte tesirli bir tahlil ortaya konulamamaktadır.
Buna ek olarak son devirde bölgesel ve global ölçekte de düzenleyici süreçlerin yaygınlaştığı ve plastik kirliliğini tedbire gayretlerinde kıymetli bir artış olduğu gözlenmekle birlikte bu uygulamalar şimdi plastik kirliliğini sınırlayan global, bağlayıcı, sayısal ve ölçülebilir bir gaye içeren milletlerarası mutabakat kararlarına dayanmamaktadır. Plastik kirliliği krizi ile uğraşla alakalı yürürlükteki memleketler arası mukavelelerin kesimli ve aktif olmayan yapıları memleketler arası tartışmaların mevcut eğilimini bağlayıcılığı olan yeni bir global muahede ortaya çıkarılması tarafına kaydırmıştır. Bu çerçevede Birleşmiş Milletler Etraf Asamblesi’nde (UNEA) alınan son kararda bu istikamette birinci önemli adım atılarak plastik kirliliği krizine yönelik yeni bir global muahedenin çalışmalarını yürütmek üzere bir komite kurulmuş, muahede metnine yönelik bu yıl çalışmalarına başlayan komitenin çalışmalarını 2024 yılında tamamlanması talep edilmiştir.
Yeni muahedenin mevcut bilimsel datalar ve öngörüler ışığında plastiklerin üretim etabı dâhil olmak üzere plastiklerin tüketimleri ve atık idarelerini kapsaması, iklim değişikliği ve biyoçeşitlilik ile ilgili temasları en uygun formda yansıtması ve plastik kirliliği krizine en faal tahlili sunması beklenmektedir.
Küresel toplumu harekete geçirecek olan bu yeni devirde değişikliklere muhtaçlık duyacak dallar ortasında petrol üreticileri, plastik üreticileri, plastik eser imalatçıları, otomotiv imalatçıları, dokumacılık imalatçıları, ambalaj şirketleri, perakendeciler, atık nakliyecileri, geri dönüşüm ile geri kazanım operatörlerinin sayılması mümkün gözükmektedir. Döngüsel iktisada geçişin hızlandığı bu süreçte sayılan bölümler başta olmak üzere iktisada katkı veren başka tüm bölümlerin bu yeni gelişmelere ayak uydurması için şimdi hala vakit var. Lakin bu vaktin geçişe uygun hazırlıkların yapılması hedefiyle kullanılmasının özel bölüme gelecek devirde çok önemli yarar sağlayacağını da gözden kaçırmamak gerekmektedir.