Peyami Safa, 2 Nisan 1899 tarihinde İstanbul’da dünyaya gelen müellif ve gazeteci. Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Matmazel Noraliya’nın Koltuğu ve Yalnızız üzere ruhsal cinsteki yapıtlarıyla Cumhuriyet devri Türk edebiyatında ön plana çıktı. Peyami Safa kimdir? Peyami Safa yapıtları neler?
Peyami Safa’nın ismini şair Tevfik Fikret koydu. Küçük yaşlarda babasını kaybedince annesi ve ağabeyi ile güç kurallar altında yaşadı. Sağ kolunda kemik veremi hastalığı baş gösterdi. O yıllardaki psikolojisini otobiyografik romanı Dokuzuncu Hariciye Koğuşu’nda işledi. Birinci edebi eserlerini Vefa İdadisi’ndeki tahsili sırasında verdi. Kısa bir mühlet öğretmenlik yaptı. “Asrın Hikâyeleri” başlığı altında yayımladığı öyküleri ilgi gördü ve teşvik edici yansılar aldı. Devrin kıymetli edebiyatçılarıyla kalem kavgalarına girdi. Ömründe pozitivist, materyalist, mistik, milliyetçi, muhafazakâr, antikomünist ve korporatist tavırlar sergileyerek çeşitli değişimler yaşadı. Fransızca bilmesiyle Batı kültür ve yeniliklerini yakından takip etti. Birinci devirlerinde Maupassant ve Rousseau üzere isimlerden çeviriler yaptı. Sonraki yapıtlarında yer olarak daima İstanbul’u seçti. Doğu ile Batı’nın sentez ve analizinden hiçbir vakit vazgeçmedi. Cumhuriyet ve Milliyet üzere gazetelerde eleştirel üslupla yazılar yayımladı. Nâzım Hikmet ve Necip Fazıl Kısakürek ile olan güzel bağlantıları vakitle kalem kavgalarına dönüştü. Birinci başta Cumhuriyet Halk Partisi’ne, sonrasında Demokrat Parti’ye yakınlaştı.
Küçük yaşta başladığı yazın hayatını vefatına kadar sürdürdü. Yüklü olarak milliyetçi ve muhafazakâr bir tavır içinde oldu. Fatih-Harbiye ve Dokuzuncu Hariciye Koğuşu isimli yapıtları Türkiye’de Ulusal Eğitim Bakanlığı tarafından ortaöğretim öğrencilerine tavsiye edilen 100 temel eser listesinde yer aldı. Yapıtları çeşitli periyotlarda sinemaya ve dizilere uyarlandı.
Peyami Safa, edebi hayatına şimdi on bir yaşında iken yazdığı Piyano Muallimesi isimli öykü ile başladı. On üç yaşına geldiğinde Eski Dost isminde bir roman denemesi yaptı. Bu devirlerde şiir de yazan Safa, dedesi, babası ve amcaları üzere şiirde ısrar etmedi. Vefa İdadisi’nde öğrenci iken Bir Mekteplinin Hatıratı/Karanlıklar Hükümdarı (1913) isimli öyküsünü çıkardı. Rehber-i İttihad’da öğretmenlik yaptığı devirlerde Servet-i Fünûn ve Fağfur üzere mecmualara öykü, makale ve çeviri denemelerini gönderdi. Yirminci Asır’da imzasız olarak yayımladığı Asrın Kıssaları ile ismini duyurdu. Abdullah Cevdet’in tesirinde olduğu gençlik periyotlarında fikirleri şimdi temellenmemiş biriydi. Mütareke devrinde ise pozitivist ve materyalist kanıların tesirinde kaldı. Birinci uzun kıssası olan Gençliğimiz ve birebir yıl yayımladığı Kelamda Kızlar isimli birinci romanıyla Mütareke İstanbulu’ndaki ahlaki kırılmaları eleştirdi. Yeniden bu yıllarda geçim ezasını hafifletmek için Server Bedi imzasıyla aşk ve polisiye romanları yayımladı. 1924 yılında Maurice Leblanc’ın Arsen Lüpen isimli roman karakterinden esinlenerek Cingöz Recai tiplemesini yarattı ve epeyce ilgi gördü. 1924-1928 yılları ortasında toplamda onar kitaplık Cingöz Recai’nin Eşsiz Sergüzeştleri ve Cingöz Recai Kibar Serseri kitap serilerini yayımladı. Gençlik devirlerinde tesirinde kaldığı Abdullah Cevdet’in ilerleyen süreçte İngiliz mandasını savunması üzerine ondan uzaklaştı. Kendisinin fikir manasındaki temelleri I. Dünya Savaşı ve Mütareke yıllarında barizleşti. Cumhuriyet periyodunun birinci yıllarında ise bohem bir ömür sürdü. Bu devirlerde başta ideoloji olmak üzere öteki toplumsal bilim kollarına olan ilgisi arttı. Mustafa Şekip Tunç ve Hilmi Ziya Ülken üzere birçok felsefeciyle yakın dostluklar kurdu. Türk İdeoloji Cemiyeti’nin 1931 yılındaki ikinci kuruluşunda aktif rol aldı. Cemiyetin epey tartışmalı konferanslarından birincisinde ideoloji ve diyalektik üzerine bir bildiriyi hazırlayıp sundu (13 Ocak 1931). Bu yıllarda rasyonalist bir fikre kapılan Peyami Safa, Kültür Haftası’nda[44] yayımladığı “Seziş Analiz ve Riyâziye” başlıklı yazısında bu husustaki niyetlerini açıkladı. Doğu ve Batı üzerine olan fikirlerinin şekillenmesinde Avrupa’ya yaptığı seyahatin de tesiri oldu. Döndüğünde Büyük Avrupa Anketi ile fikri yapıtlardan sayılan Türk İnkılâbına Bakışlar’ı yayımladı. Hilmi Ziya Ülken bu yapıtı Türk inkılâbının felsefi monografisi olarak yorumladı. Yapıtında Avrupa medeniyetini “riyâziyeleşmek” ve “siteleşmek” kavramları üzerinden anlatarak; Avrupa medeniyetinin gelişmesinde Türk mutasavvıfların rolü tezini savundu.
Türk İnkılâbına Bakışlar’da Kemalist milliyetçi olarak bedellendirilen Peyami Safa, II. Dünya Savaşı öncesinde Almanya’nın yükselişini takip etti. Savaş yıllarında ise antikomünist bir tavır içinde olduğu için Almanya’yı ve tek şefliliği savundu. Çınaraltı mecmuasındaki yazılarında Marksistleri maksat alan yazılar yazıp korporatizmi savundu. Sonraki süreçte kendisi de Marksistlerin maksadı hâline geldi. Maksatta olmasında Millet ve İnsan (1943) isimli yapıtının büyük tesiri oldu. Bu eser Çınaraltı mecmuasındaki milliyetçi yazılarının derlemesi niteliğindeydi. Yapıtını 1961 yılında küçük değişiklikler yaparak Nasyonalizm ismiyle tekrar yayımladı. Türk İnkılâbına Bakışlar’ın ikinci baskısında da birtakım düzenlemeler yapıp kendisini Kemalist sıfattan uzaklaştırdı. Doğu-Batı sentezine yönelik fikirlerine ise sadık kaldı.
Safa, genel olarak on bir yaşında birinci adımını attığı, on dokuz yaşında ise gerçek manada başladığı yazı serüvenini vefatına kadar devam ettirmiş, roman, makale, deneme ve fıkra üzere cinslerde birçok eser vermiştir. Yazıları ile kendisini kanıtlamış ve çalıştığı gazetelerin tirajlarını artırmıştır. Beşir Ayvazoğlu üzere Safa’nın hayatını büyük ölçekte inceleyen Ergun Göze, 27 Mayıs sonrasında sekiz bin bile satmayan Havadis Gazetesi’nin Peyami Safa’nın başa geçmesiyle bir arada seksen bin tiraja çıktığını belirtmektedir. Kendisi yalnızca gazetelere bağlı kalmamış, kendi çıkardığı mecmualar dışında periyodun değerli mecmuaları olan Akbaba, Bozkurt, Fotomagazin, Olimpiyat, Seksoloji ve 7 Gün’de de yazılar yazmıştır. Pek çok muharrir Safa’nın bu üretkenliğine vurgu yapmıştır. Halit Fahri Ozansoy onun çok okuyan bilgili bir şahıs olduğu ve vakit içinde ideoloji ve sosyolojiye ilgi duyduğunu açıklamıştır. Gazeteci Tekin Erer’de Basında Arbedeler isimli araştırma kitabında Peyami Safa’nın çok fazla yazmasını ruhsal sıkıntılarına bağlamaktadır. Toker Yayınları tarafından bir komiteye hazırlatılmış olan Peyami Safa isimli kitapta kendisinin yükseköğretim görmemesine karşın psikoloji, ideoloji, sosyoloji, tıp ve iktisat üzere hususlarda çok entelektüel bir tutumunun olduğu vurgulanmaktadır. Bunun temel münasebeti olarak da küçük yaşlarda Fransızcayı öğrenmesi gösterilmektedir. Kendisinin bu özelliğine atıfta bulunan başka bir isim ise Galip Fazilet’tir. Hekim Recep Doksat da Peyami Safa’nın tıp konusunda bir tabip kadar bilgili olduğunu belirtmektedir.
ROMANLARI
* Kelamda Kızlar (1922)
* Şimşek (1923)
* Mahşer (1924)
* Bir Akşamdı (1924)
* Süngülerin Gölgesinde (1924)
* Bir Genç Kız Kalbinin Cürmü (1925)
* Cânân (1925)
* Dokuzuncu Hariciye Koğuşu (1930)
* Fatih-Harbiye (1931)
* Bir Tereddüdün Romanı (1933)
* Matmazel Noraliya’nın Koltuğu (1949)
* Yalnızız (1951)
* Biz Beşerler (1959)
FİKRİ ESERLERİ
* Zavallı Celal Nuri Beyefendi (1914)
* Büyük Avrupa Anketi (1938)
* Türk İnkılâbına Bakışlar (1938)
* Felsefî Buhran (1939)
* Millet ve İnsan (1943)
* Mahutlar (1959)
* Nasyonalizm (1961)
* Sosyalizm (1961)
* Mistisizm (1961)
* Doğu-Batı Sentezi (1962)
* Nasyonalizm – Sosyalizm – Mistisizm (1968)
* Osmanlıca-Türkçe-Uydurmaca (1970)
* Sanat – Edebiyat – Tenkid (1971)
* Sosyalizm – Marksizim – Komünizim (1971)
* Din – İnkılâp – İrtica (1971)
* Bayan – Aşk – Aile (1973)
* Müellifler – Sanatkarlar – Meşhurlar (1976)
* 20. Asır, Avrupa ve Biz (1976)
ÖYKÜLERİ
* Sosyalizm – Marksizim – Komünizim (1971)
* Piyano Muallimesi (1910)
Bir Mekteplinin Anısı,
* Karanlıklar Hükümdarı (1914)
* Gençliğimiz (1922)
* Siyah Beyaz Kıssalar (1923)
* Ateş Böcekleri (1925)
* İstanbul Öyküleri (tarihsiz)
