Aynur Gürül Turan
Gerek yurt içi gerekse yurt dışında birçok oyunuyla bilinen, en son Ankara Devlet Tiyatrosu’nda sahnelenen ‘Periferi’ ile de dikkat çeken, oyuncu, eğitmen, hikaye ve oyun muharriri Pembe Akgün, Lisan Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tiyatro Kısmı Dramatik Müelliflik Kürsüsü mezunu.
Kitabına ismini veren İris çiçeğini, çabucak tüm hikayelerinde mevtle hayat, yerle gök, dünya ile cennet ortasında bir köprü olarak odağa oturtan müellifin, Antik Yunan Mitolojisinin yanı sıra değişik kültürlerden beslenen alt metinleri seçkin bir okur zihninde adeta tekrar üretilmeyi bekleyen çoğul manalar saklıyor. Edebiyatla kurduğu bağın temelini merakın oluşturduğunu tabir eden Pembe Akgün’le, Nota Bene Yayınları’ndan çıkan birinci hikaye kitabı Mona İris’i, edebiyatı ve edebiyatını konuştuk.
Her hikayede, hikayelerin ana izlekleriyle ve okura yansıtması gereken atmosferle çok uyumlu, farkındalığı besleyen cümleler kuran bilge karakterler karşımıza çıkarak, mevtle ömür ortasında hiç de yabancı olmadığımız eşiklerle yüzleşmemizi istiyor üzere. Bu halde okura bir ayna tutarak kendisiyle yüzleşmesini, insan varlığı; varlık olma/ var olma halleri üzerinden etik sorgulaması yapmasını mı istediniz?
“Tüm sanatlar şov sanatıdır” der Le Guin. Hikayelerinin okunup, oyunlarının sahnelenmesini yazarken kim umut etmez ki? Dünyaya çığlık çığlığa ağlayarak geliyoruz ve bu varlık çığlığını tüm hayatımız boyunca -sesli veya sessiz- atmaya devam ediyoruz.
Mona İris, Pembe Akgün, Nota Bene Yayınları, 96 syf., 2022. Sanatçı da yapıtlarıyla yapıyor bunu. Bana gelince; çoğunlukla yaşarken fark ettiğim, üzerinde düşündüğüm, sorular sorduğum, sıkıntı edindiğim şeyler hakkında yazıyorum. Kendimle söyleştiğim bir kavramı, bir olguyu, bir çelişkiyi hem kendim hem de öbürleri için kurmaca bir metinde görünür hale getiriyorum da denebilir. Tüm bunları yaparken, yüzlerce binlerce yıldır insanın beşere, insanın dünyaya yaptığını ve fakat bir arpa uzunluğu yol almış olduğumuzu görmezden gelemiyorum maalesef… Yani, “yüzleştirmek” sözcüğüyle tanımlamasam da James Joyce üzere ben de, “Soyumun yaratılmamış vicdanını dövmek” istiyorum alışılmış vakit zaman.
İsimleriyle, taşıyacağı niyeti uygun biçimde temsil eden karakterinizi, alışılmadık yerlerde ve alışılmadık olay örgüleri içinde, sade, akıcı, anlaşılır bir lisanla kurgulamışsınız. Yazarken nelere dikkat eder, neleri önemsersiniz, metne estetik bir paha katma telaşı güder misiniz?
Chomsky “Dil sonsuz sayıda yapıta dönüşebilir,” der. Benim kalemimden bu hikayeler bu halde çıktı. On yıl sonra yazsaydım eminim daha farklı olurdu. Yazarken bilhassa farklı estetik korkular peşine düştüğümü söyleyemem, ancak dengeli, bütünlüklü, katmanlı, varlıklı metinler olmasını istek ettim. Hikayenin imkanları içinde o denli de oldu sanırım.
Bazı edebi çalışmalarda içerik, yapıtın biçimine/formuna karar verebiliyor. Örneğin siz “Su Kuklacısı” hikayesini mektup çeşidinde kurgulamışsınız. Bildiğim kadarıyla kimi muharrirler da metnin biçiminin, içeriği etkilemesine/ belirlemesine müsaade veriyor. Sizin kaleminiz biçim ve içerik bağlantısından nasıl etkileniyor dersiniz?
Öykülerimi yazarken biçimlerini de içeriklerini de temelde karakterlerim belirledi diyebilirim. İster Japonya’da, ister İstanbul’da yahut Zagreb’de yaşıyor -yahut ‘Sümbül Saç’ hikayesinde olduğu üzere ölmüş- olsun karakterlerim, birinci cümlelerinden itibaren geçmişleriyle, içinde bulundukları vakitle, yerle, uğraştıkları sıkıntılarla dayattılar varlıklarını. Biraz onlar beni zapt etti, biraz da ben onları…
Süsen ya da iris çiçeği olarak da bilinen, ülkemizde yaygın kullanılan ismiyle zambak, tüm hikayelerinizde bir halde kendini gösteriyor. Hikayelerinizi bu türlü bir odakta bir ortaya getirme fikri nasıl gelişti?
Doğa, bilhassa de ağaçlar, bitkiler, çiçekler ve onlar hakkında bilgi edinmek oldum mümkün ilgimi çekmiştir. Mitolojiyse sadece ilahlarla insanı değil çabucak her şeyi tanımlayan, manalandıran, kendince sonlarını belirleyen, bir cins “bilim öncesi” üzere gelir bana… Hesiodos’un ‘İşler ve Günleri’ni veya Homeros’un ‘İlyada’sını okursanız pek çok ırmağın, hayvanın, bitkinin, ağacın ismine rastlarsınız. Ayrıyeten bunların nasıl ve ne hedefle yaratıldıklarına dair mitlere de. Tanrıça İris de bunlardan biri. Süsenlerse –çocukluğumdan beri- bilhassa mezarlıklara dikilmiş olmalarıyla ilgimi çekerlerdi… Hangimiz gökkuşağının altından geçmeye kalkmadı ki çocukken? Husus tekrar dönüp dolaşıp Freud’a geliyor galiba; “çocukluğun oyunları, büyüklerin fantezileri…” Kitaba dair çok da açıklayıcı olmasın diyerek bu kadarını söyleyeyim müsaadenizle.
“Mona İris” dışında, hikayelerinizin çabucak hepsinde vakit, vicdan, çıplaklık, mor renk, cennet, cehennem, an, eşik kavramları geçiriyor. Bu kavramların sizdeki problemi nedir? Tekrarlanan bu kavramların birlikteliğiyle vurgulamak istediğiniz aşikâr bir fikir var mı?
Hepsini tek tek burada anlatırsam, kimse gülmediği için fıkrasını açıklamak zorunda kalan anlatıcı durumuna düşerim sanırım. Birlikte veya tek tek manaları hikayelerin içinde gizli, bu yüzden okuyucuya bırakmayı tercih etmek isterim müsaadenizle. Yalnızca “an ve eşik” için bir şeyler söyleyeyim isterseniz. Hikaye karakterlerimin birçok, sizin de fark ettiğiniz üzere, ya bir eşikte, ya onu aşmış ya da orada sıkışıp kalmış durumda. Çatışma buradan doğuyor. “An” ise bana mozaikleri hatırlatıyor. Hayat seyahatimiz sırasında attığımız -an’lardan oluşan- her bir adımın, geriye dönüp baktığımızda ardımızda izler, lekeler, desenler, fotoğraflar bıraktığını görürüz. Tüm o an’lar bizi bugünkü kişi yapmıştır ve her biri bir seçimin, münasebetiyle da bir vazgeçişin izini taşır içinde. Hayatın hayhuyu içinde birçok vakit o an’ların farkında olmuyoruz. Eminim herkes gün gelmiş “o yoldan gitmeseydim, bu okulda değil de şurada okusaydım veya onunla değil de şu şahısla evlenseydim bugün nerede olurdum, ne yapardım?” üzere sorular sorarken yakalamıştır kendisini. İşte benim karakterlerimin kimileri o karar an’larını yaşıyor veyahut sorguluyor hikayelerde. Okuyucu da kendini sorgulasın istiyor.
Çağımızda çağdaş insan çoğunlukla etken değil edilgen, adeta yaşamıyor da uzaktan seyrediyor.
“Görmek” sizin hikayelerinizde de kıymetli bir vurguyla tabir edilmiş. Körleşmenin ve kayıtsızlığın giderek arttığı günümüzde, edebiyatın bireyleri ve toplumu değiştirme/ dönüştürme gücü olabilir mi, bu hususta ne düşünüyorsunuz?
Aslında “görme” Ksenophanes’den Nietzsche’ye, Foucault’un Panoptikon’undan Orwel’in Big Brother’ına, dinler tarihinden günümüzün iktidar anlayışına kadar üzerinde çokça düşünülmüş, yorumlanmış, kullanılmış bir kavram. Benim üzerinde düşündüğüm haliyse, birinci manasıyla birlikte, bir “bilinç seviyesi yüksekliği” oldu. Bu hususla ilgilenmemi sağlayan bir öteki neden de, günümüz beşerinin tavır ve davranışları oldu. Pek çoklarının “gerçeklerden” hazzetmiyor olduğunu fark ettim!
Herkes şaşırmak veya büyülenmek istiyordu. Hepimizin her an her yerde seyredildiği ve herkesin görülmeyi çokça dilek ettiği bu yüzyılda bu kadar “kör” oluşumuzsa çok ironikti. Bunun çağımızın hem gerçeğine hem de hastalığına dönüşmüş olduğuysa aşikâr. Kısacık hayatlarımızı imajların, boş inançların, sanal cihanların gerisine saklayarak ve büsbütün kendimizden, birbirimizden uzaklaşarak yaşamayı tercih ediyor oluşumuzsa acıklı… Utançtan, acıdan, mutsuzluktan, ümitsizlikten veyahut varoluşun katlanılmaz anlamsızlığından kaçıp, daima yaptığı üzere sorumluluğu üzerinden atmaya çalışıyor belirli ki insanoğlu. Bundan dolayı Elysiumun yerini cennet, cennet düşünün yerini metaverseyahut diğer bir gezegenin keşfi alıyor sanırım. Tüm bunları düşündüğümdeyse, olanı da, olanın arkasındaki gerçeği de, olabilecek olanı da en çarpıcı biçimde sanatın, bilhassa de edebiyatın ortaya koyabileceğini, onun imkanları veya palavraları vasıtasıyla -en azından gerçeğin bir kısmına- ulaşılabileceğini varsayıyorum.
RUHUN ŞİFA KAPISI
Edebiyatın sınırsız ve tarafsız olma özelliğiyle -ve doğal ki alıcısı itibariyle de- çok daha demokratik bir alan sunduğuna inanıyorum. Bu alan hem birbirimizi hem de kendimizi anlamak ismine çok değerli… Antik Roma’da kütüphanelerin giriş kapısında Ruhun Şifa Kapısı yazarmış, bu tesadüf olmasa gerek diye düşünüyorum.
Özetle; edebiyat günümüzde bir şeyleri değiştirir mi, değiştirirse neyi, ne kadarını değiştirip dönüştürür bilmek mümkün değil elbette, – aslında bu türlü bir zaruriliği da yok – ama yeniden de yazarak, çizerek, üreterek, bir ümitle yola devam ediyoruz, etmeliyiz de. İtalo Calvino “Edebiyata daha çok inan, içinde yaşadığımız dehşetli yıllardan bize kalan bir tek o olacak” diyor. Ben edebiyata inanıyorum.