ANKARA- Esnaf çocuklarına sorumluluk şuuru aileleri tarafından genelde çalıştırılarak aşılanmaya çalışılır. Bu bazen dükkânı beklemek bazense getir götür yapmakla açığa çıkar. Esnaf çocuğu olarak yaz tatillerim, karpuz tezgâhlarında bekleyerek, “elimdekinin değerini” öğrenmeye çalışarak geçti. “İhtiyaçtan değil sorumluluğu öğrensin” kelamlarıyla geçen babamın erken periyot çalıştırma teşviği, bilhassa pazarda satıcılık yapanların ruh halini, sıkışmışlığını, bazen de sabırsızlığını kolay anlamama neden oldu.
Gazeteciler olarak, “Anlatılanın bizim öykümüz olduğu” telaffuzunu gündelik hayatta çok sık kendimize tekrarlasak da oburlarının çalışma şartlarına dair vakit zaman dinleyerek ve kısa periyodik gözleyerek “konuk olmak” kâfi gelmiyor. Bir sıkıntının ya da düşüncenin okura en âlâ transferi elbette yaşamaktan geçmiyor. Ancak onlardan biri olmak, öykülerin daha gerçek açığa çıkmasına, daha içten lisana dökülmesine aracı oluyor.
Bazen uğranan, haber için konuşulan pazarcılar ve müşterilerini daha güzel anlamak, gözlerinden yaşadıklarını aktarmak için bir günlüğüne pazarcılık yapmak istedim. Ankara’nın en doğusunda yer alan, ekonomik olarak dar gelirli insanların yaşadığı Karapürçek Salı Pazarı’nda bir gün pazarcılık yaptım.
Serkan Alan ‘İNSANLARDA PARA YOK, OLMAYANIN SIKINTISINI OLMAYAN ANLAR’
Altındağ’a bağlı olan Karapürçek, Ankara’nın sırtını Anadolu’ya yasladığı yerde, doğuda, etraf yolunun çabucak kenarında bir yerleşim bölgesi. Etrafında göçmenlerin de yaşadığı salı pazarının kurulduğu yer, yeni yapılaşmayla gecekonduların yerini birbirinden farklı apartmanlara bıraktığı bir alana kurulmuş. Yüzden fazla pazar esnafının olduğu yere sabahın erken saatlerinde vardım. Yanında çalışacağım, kendisi de yevmiyeyle pazarcılık yapan 55 yaşındaki Yücel Fazilet, saat 09.30 üzere pazar yerine geleceğini söylemişti. Daha erken gittiğim pazarda beklerken tezgâhlarını açmış pazarcıların yüzlerinde evvelki günün yorgunluğunu gördüm. Yordam yöntem açılan tezgâhların ortasından geçerken pazar yerinin simitçisi Mehmet amcayla konuştum. 67 yaşında, emekli olan Mehmet amca 2 liraya aldığı simitleri 4 liraya satmanın gayesinde. Gayesinde zira para vermeyen de, veremeyen de, tezgâha 2 lira atıp gidenin de olduğunu söylüyor. “İnsanlarda para yok, olmayanın kederini olmayan anlar” diye de ekliyor. 3 bin lira emekli maaşı alan, bu paranın geçimine yetmediği için simit sattığını söyleyen Mehmet amcanın mesaisi, pazarcı esnafının tersine 40 simidi satılınca bitiyor.
Simitçi Mehmet amca Sohbetin akabinde Mehmet amcanın pazar tezgâhları ortasında ağır aksak adımlarını izlerken, yanında bir tam gün pazarcılık yapacağım Yücel ağabey pazar yerine geliyor. Sıcak bir gülümsemeyle beni karşılarken, “Senin burada ne işin var, ne yapacaksın artık sen?” demeyi de ihmal etmiyor. “Sizin üzere çalışacağım” karşılığını alan Yücel ağabey, “Gel öyleyse başlayalım” diyor ve o anda onunla birlikte çalışan biri oluveriyorum. Bu cümlesini pazarın kapandığı akşam saat 22.00’de hissettiğim yorgunlukla daha güzel anlıyorum. Evet, Yücel ağabey beni hayli çok çalıştırıyor, onun ağır çalışma şartlarına eşlik ediyorum.
Altındağ Belediyesi Karapürçek Semt Pazarı girişi ‘KÜÇÜLEN ÇAY BARDAKLARI: TAYYİP’E SOR’
Karapürçek Salı Pazarı meyve ve zerzevat satışının yükte olduğu bir pazar yeri. Buranın öbür pazarlara nazaran “ucuz” olduğu, “Ucuz bir şey kalmadı da marketlere nazaran ucuz işte” denilerek anlatılıyor. Yaklaşık on metre uzunluğundaki tezgâhımıza geldiğimizde, “Ne satacağız” sorusuna, “Menüde bugün domates var” cevabını alıyorum. Geceden indirilmiş iki yüzü aşkın kasa, tezgâhın üzerine serilmek için bekliyor. Yavaş yavaş inen ve “iyileri” öne dizilen kasalar açıldıkça Yücel ağabeyin yüzü düşüyor. Bir günlük domatesin nasıl bu kadar kolay bozulduğuna dönük sitemleri lisanından dökülürken 50’den fazla kasayı tezgâha diziyoruz. 50 kasanın içinden 2 kasa çürük ayrılıyor. “Bunlar ne olacak” sorusuna Yücel ağabey, “İhtiyaç sahibi birileri akşam gelir alır” diyor. Dediği üzere de oluyor. Pazar kapanırken çürük diye ayrılan domatesler birilerinin günlük erzakına dönüşüyor.
Yücel ağabeyin haftada altı defa açtığı, benimse birinci sefer yaptığım eserleri serme işi bitiyor. “Yoruldun sen” diyen Yücel ağabey çaycıya el ediyor. Çaycı yanımıza yaklaştıkça uzaktan büyük gözüken karton bardaklar küçülüyor. Pazarcılara çay, ufak cam bardağı doldurmayacak küçük karton bardaklarda sunuluyor. Çaycıya, “Bu karton bardakların neden küçüğünü kullanıyorsunuz” diyorum. “Tayyip’e sor” cevabını veriyor. Çaycının gidişinin akabinde pazarcılar durumu izah ediyor. Ekonomik şartların ağırlaşmasıyla maliyetler artmış ve büyük karton bardaklar küçülmüş. Her çay başına para almayan, günde üç kere gelip esnaftan beşer, onar lira toplayan çaycının bardağı küçültmesinin nedeni açığa çıkıyor.
‘İNSANLAR BUNU BARİ YİYEBİLSİN’
Yücel ağabeyle kısa kaynaşma sohbetlerinin akabinde domatesin kaça satılacağı sorusu ortaya atılıyor. Bir cins atıp geleceğini söyleyen Yücel ağabey pazar piyasasının nabzını yoklayıp geliyor. Sabahın erken saatindeki birinci müşteriler için domatesin kilosu 4 ile 5 lira ortasında değişen meblağlarda belirleniyor. Karşı tezgâhtaki pazarcıyla fiyat konusunda ufak şakalaşmalar yaşanıyor. Yücel ağabeyin, “4 kilosu 10 lira yapacağız” kelamına karşılık başka tezgâhtaki pazarcı, “Para vermiyor musunuz, çalıp mı pazara getiriyorsunuz” diyor ve gülüyor. Yücel ağabey, “İnsanlar bunu bari yiyebilsin” karşılığını veriyor.
Günün birinci saatlerinde 5 liraya satılan domatesi, uzunca bir mühlet 3 kilosu 10 liraya satmaya çalışıyoruz. Olmuyor, satılmıyor. Dizdiğimiz üzere duran domatesler gün içerisinde Yücel ağabeyin moralini oldukça bozuyor. Havanın kapanması ve yağmurun başlamasıyla Yücel ağabeyin yüzündeki mutsuzluk tüm pazar esnafına geçiyor. Kent genelinde birkaç gündür süren sel, insanları huzursuz ettiği için pazara gelmeyeceklerini düşünen esnaf telaşlı biçimde bekliyor. Bir iki saat süren bu geçiş sürecinde güneşin kendini göstermesiyle pazardaki insan sayısı artıyor. Yüzlerdeki mutsuzluk yerini müşterileri tezgâha çekmek için bağırışlara bırakıyor. Yücel ağabey bu sırada etiketleri tekrar düzenliyor. Akşam saatlerinde 5 kilosu 10 liraya düşecek domateslerimiz ortada 4 kilosu 10 liradan alıcısını bekliyor.
‘BİR DAHA DÜNYAYA GELSEM BU İŞİ YAPMAM’
Pazar genelinde çalışanların çoğunluğu gençlerden oluşuyor. Okullarını terk etmiş, babalarına yardım eden gençlerin neden pazarda çok olduğunu sorduğumuzda, “Başka iş mi var? Üniversite mezunu olunca da iş bulunamıyor, beşerler da çocuklarını okutmuyor” cevabını alıyoruz. Pazarda tezgâh sahiplerinin yanı sıra Yücel ağabey üzere yevmiyeyle çalışanların sayısı da çok. Günlük 13-14 saat çalışanlar bunun karşılığında 250 lira alıyorlar. Sigara ya da yemek üzere masrafları da aldıkları fiyatın dışında sattıklarıyla toplanan paradan karşılanıyor.
Pazarcı esnafının mustarip olduğu maliyetin başında yakıt geliyor. Zerzevat haline gidip gelirken, pazardan meskene dönerken harcadıkları yakıt masraflarının yüksekliğinden dem vuruyorlar. Bir öteki maliyet kalemi yer parası, çadır parası olarak lisana getiriliyor. Marketlerde 25 kuruşa satılan poşetleri bedavaya veren pazarcılar bu bahiste da şikâyet ediyorlar. Bir kilosu 35 lira olan, bir günde ortalama 5 kilo kullanılan poşet masrafının da bellerini büktüğünü söz ediyorlar.
‘40 YILDIR ÇALIŞIYORUM, SİGORTAM YOK’
Yağmur sırasında işlerin çok da ağır olmadığı dakikalarda Yücel ağabey ile sohbet ediyoruz. 15 yaşından bu yana, 40 yılı aşkın müddettir pazarcılık yapan Yücel ağabey emekli olamayacağından, sigortasının hiç olmadığından kelam ediyor, “Sağlık el verdiğince çalışacağız. Bir daha dünyaya gelsem bu işi yapmam. Pazarın kenarından dahi geçmem” diyor. Geçmişte pazarcılıktan düzgün para kazandıklarını, artık iktisadın olumsuz olduğunu ve düzgün paralar kazanamadıklarını söyleyen Yücel ağabey, insanların hızlarını işaret ediyor, “Bak herkes mutsuz. Beşerler sıkıntı durumda. Ben elli beş yaşındayım hiç bu türlü pahalılık görmedim” diyor.
En son ne vakit memnun olduğunu hatırlamadığını, kendisinin değil kimsenin keyifli olmadığını tabir eden Yücel ağabeyle sohbetimizi bir kız çocuk bölüyor. Yücel ağabey, küçük yaşlardaki Suriyeli olduğunu sonradan öğrendiğimiz kız çocukla Arapça konuşmaya başlıyor. Göçmenlerin ağır yaşadığı Lider Mahallesi üzere yerlerde de pazarcılık yaptığı için lisanlarını biraz öğrendiğini söyleyerek ekliyor, “Bir de bu insanlara da laf ediyorlar. Vallahi bizden daha uygunlar. Çalışkanlar bir kez.”
Yücel Fazilet göçmen bir kız çocukla Arapça konuşuyor. ‘TARTI YİYOR’
Pazarcı esnafının bize dair merakı, “Bacanak eleman yeni mi” diye lisana dökülüyor. Kısa müddette yan tezgâhtaki pazarcılarla da kaynaşıyoruz. Ekonomik zahmetlerden eskisi üzere işlerin âlâ olmadığından komşu pazarcı da dem vuruyor. Evvelce insanların ikişer kilo meyve alabildiğini, artık yarımşar kilo satış yapabildiklerini, insanlarda nakit paranın olmadığını, kimi pazarcı arkadaşlarının tezgâhlarında kredi kartıyla satış yapmaya başladığını söylüyor, “İnsanlarda nakit para olmadığı için cırt cırt karta yükleniyorlar” diye de ekliyor.
Bu esnada “Tartı yiyor, ziyan ediyoruz” cümlesi ağzından çıkıyor. Birinci tabir ettiğinde ne demek istediğini anlamıyorum. “’Tartı yiyor’ demek ne demek?” diye soruyorum. Her müşteri için eser tartıldığında 50 gram, 100 gram fazla bir formda verildiğini söylüyor. Evvelce bir müşteriye 2 kilo satış yaparken “tartının 50 gram yediğini”, artık yarımşar kilodan 4 farklı müşteriye satış yaptıklarını ve tartının “200 gram yediğini” söyleyen pazarcı, bunun hesabını yapar hale geldiklerini söz ediyor. Yarımşar kilo satış nedeniyle gün sonunda kâfi paranın toplanmadığını da ekliyor.
‘BOŞ PAZAR OTOMOBİLİNİ GEZDİRİYORUZ’
Pazar yeri yağmurlu havanın dağılmasıyla öğlenden sonra hafifçe ağırlaşıyor. Pazarcı esnafıyla müşteriler ortasında sık sık tartışmalar kulağımıza takılıyor. “Geçen hafta verdiklerin daima çürüktü” diyenlere “Olur mu abla yanlışın var” cümleleri karşılık olarak sunuluyor. Birinci başlarda ölçülü karşılıklar yorgunluk arttıkça yerini “Abla bırak o vakit alma” kelamlarına bırakıyor. Fiyat konusunda pazarlık edenlere, “Zararına mı çalışalım” kelamlarıyla karşılık verilirken, bazen de “Bereket versin” denilerek cüzdanlardaki son kuruşlar kabul ediliyor.
Müşterileri tezgâha çekmeye çalışan seslerin yükseldiği, pazarın canlandığı dakikalarda orta yaşlı bir bayan tezgâhımıza geliyor. 4 kilosu 10 lira olan domatesten bir kilo almak istediğini söylüyor. İstediği domatesi tartıp verirken, “Pazar nasıl, fiyatlar uygun mu” diye soruyoruz, marketlere nazaran fiyatların daha âlâ olduğunu ancak çok da ucuz olmadığını söylüyor. Tezgâhın önüne yanaştırdığı iki tekerlekli pazar otomobilini işaret ediyor, “Boş pazar otomobilini gezdiriyoruz. Evvelden bunu doldurmadan buradan çıkmazdık. Artık hepsinden yarımşar kilo yarımşar kilo alabiliyoruz. Lakin yeniden şükür, bunu bulamayanlar da var” diyor.
Pazardaki sohbetler kısa kısa cümlelere sıkışıyor. Lakin işitilen bir kelamın tartısı insanın içinde yankılanıyor. Onlardan birini de yaşlı bir bayan ediyor. “Çürüklerinden koyma, düzgünlerinden koy” diye kelama giren teyzeye, “Pazar nasıldı, uyguna alabildiniz mi istediklerinizi?” diye soruyoruz. “Hayat ucuz mu evlatçığım” diye kelama başlayan teyze, “İnan paranın kararı kalmamış. Pazar da olmasa aç kalacağız diye korkuyorum. Bak bir sürü yeşillik aldım. Eti göremediğimiz için otobur olduk. Yediğimizden de kesersek öteki nerden keseceğiz bilmiyorum” diye kelamlarını sürdürüyor.
KOMŞUDAN BORÇ ALARAK PAZARA GELEN BAYAN: ÇOCUKLARI AÇKEN OYALAYAMAM
Tezgâhların ortasında birbirleriyle karşılaşanların konuşmalarına kulak kabartıyoruz. Ucuz reyonu tanım edenler, güzel eserin nerede olduğunu söyleyenler bazen de koyu sohbete girişiyor. Düğüne çağırmaları, “oturmaya gel” davetlerini işitiyoruz. O esnada bir bayan diğer bir bayana, komşusundan borç alarak pazara çıktığını söylüyor. Dikkatimizi bu konuşmaya çevirdiğimizde şu cümleleri duyuyoruz, “Çocukları açken oyalayamam, iki modül bir şey alıp da pişireceğim.” Bu cümle sarsıyor. Açlıkla karşı karşıya olanların, yokluğun yakıcı tesiri bir cümleye sıkışıyor.
Akşamüstü olduğunda çalıştığımız tezgâhın asıl sahibi geliyor. İki liraya aldığını söylediği domateslerin çok olduğunu ve satılmadığını görünce etiketleri söküp, kilosu iki liraya düşürüyor ve bağırmaya başlıyor, “Beş kilosu 10 lira, herkes yesin diye, gel abla gel…” Bu dakikadan sonra tezgâhın önü boş kalmıyor. Art geriye yapılan satışlar nedeniyle, hiç bitmeyecek üzere gelen domatesler kilo kilo gidiyor. Satışlar çoğaldıkça Yücel ağabeyin de yorgunluğu katlanıyor. Sabahtan beri hiç oturmadığını hatırlatmamız üzerine, “Ben alıştım sen dinlenmek istersen dinlen” diyor. Tezgâhın önündeki kalabalık eksik kalmadığı için dinlenmeyi meskene saklıyoruz.
Tezgâh ilerleyen dakikalarda boşalıyor… Bu esnada yemeği geciktirdiğimizi de Yücel ağabey söylüyor. “Döner yiyelim mi” diye soruyor. “Olur” dememin akabinde “Et mi tavuk mu” diye bir soru ağzımdan çıkıveriyor. Yücel ağabey gülümsüyor, “Et döneri dürbünle göremiyoruz, tavuk tavuk. O da sen geldin diye” diyor. Gün içerisinde pazardaki eserlerle yemek işini halletmeye çalıştıklarını söylüyor. Yücel ağabeyin sık sık yan tezgâhtan birer ikişer getirdiği kiraz ve kayısılar açlığımızı uzun mühlet bastırsa da kâfi gelmiyor. Tavuk döneri domates kasalarının ortasında komşu tezgâhtakilerle birlikte yiyoruz.
Tavuk döner menümüz. ‘GERİ TOPLAMAKTANSA UCUZA VERDİK’
Pazarın toplanmasına yakın öbür tezgâhları gezmeye başlıyoruz. Birçok eser satılmış gözüküyor. Fiyatları ucuzlatmasalar satamayacaklarını söyleyen pazarcılar, “Geri toplamaktansa millet yesin diye ucuza verdik” diyor.
Güneşin batışı ve tezgâhların toplanmaya başlandığı dakikalarda pazardaki kalabalık da azalıyor. Bu esnada birçok tezgâhın yanında küçük çocuklar ve bayanlar beliriyor. Kalan çürümüş, bozulmuş, satılmadığı için dökülmüş meyve ve zerzevatları topluyorlar. Bizim satış yaptığımız tezgâha gelen bir bayan da “Kalan domates var mı” diye soruyor. Sabah ayrılan bozuk domatesleri bir poşete koyuyoruz. “Salça yaparım tahminen ancak içlerinde yenecekler de varmış Allah razı olsun” diyerek gidiyor.
Saatler 22.00’ye yaklaştığında pazar uygunca sakinleşiyor. Pazarcılar otomobillerine yüklerini yerleştiriyor. Güne başlarken bendeki dinçlik yerini ağrılara bırakıyor. Uzun mühlet ayakta durmanın neden olduğu ağrıların tesiriyle hafif de bir halsizlik geliyor. Kasaların dizilip tezgâhın toparlanmasının akabinde teşekkür edip mesaiyi bitirmek için Yücel ağabeyin yanına gidiyorum. “Eline sıhhat umarım faydalı olmuştur” diyor ve ekliyor, “Biz öteki bir şey yapacak mıyız?” O anda çalıştığımın karşılığını fiyat olarak vermeyi kastettiğini anlıyorum. Teşekkür ederek ve kabul etmesem de bu teklife memnun olarak pazar yerinin yanındaki otobüs durağına yanlışsız yürüyorum.
Akşam pazarı… ‘KARPUZU SENDE Mİ BÖLELİM BENDE Mİ?’
Bazı yürüyüşler kısa olsa da zihninizdeki kanılar yolunuzu uzatır. İki yüz metrelik bu yürüyüş de onlardan biri oluyor. Cümleler teker teker zihnimde akıyor. Pazar geride kalıyor lakin kıssalar geride kalmıyor. Durakta iki yaşlı teyzeyle kent merkezi istikametine giden otobüsü bekliyoruz. Telefona baktığım sırada “Kaç dakikası kalmış?” diye biri sohbete giriyor. Cevap veriyorum, “Sen burada ne yapıyorsun oğlanım” diyor. “Pazarcılık yaptım, ben gazeteciyim” diye ağzımdan çıkıveriyor. Tüm gün gazeteci kimliğimi saklarken birden açığa vurmanın mahcubiyetini hissederken teyze kelama giriyor, “Yaz kuzum yaz yaz. O başbakanlar, milletvekilleri gelse de iki cins atsa şu pazarda. Eee bak 250 gram fasulye aldım. Alınır mı? Halimiz nereye varacak” diyor. Hayatın pahalılığına, kiraların ve faturaların yüksekliğine dönük iki teyzeyle yapılan sohbetimizi otobüsün gelişi bölüyor.
Poşetleri kavrayan teyzelerden biri, belinin sakat olduğunu karpuzu otobüse taşıyıp taşıyamayacağımı soruyor. “Tabii” diyerek kavradığım poşetle üçümüz otobüse biniyoruz. Yerlerimize oturduğumuzda teyzelerden biri başkasına, “Karpuzu sende mi bölüşelim bende mi?” diye soruyor. Bu sende/bende beni ürpertiyor. “Karpuzu bölüşecek misiniz?” diye sorduğumda yakındaki karşılık veriyor, “Eee tam karpuz alamadık, ikimiz ortak alıverdik. Kıymetli evladım ne yaparsın. Kenarı azcık bozulmuş, ucuza aldık hem…”
Bu cümlenin üzerine karşılık veremiyorum. On, on beş durak süren seyahatimiz Karapürçek’in merkezi bir yerinde son buluyor. Otobüsten bölüşülecek karpuzu indiriyorum. Teşekkürlerini ve “Allah razı olsun” kelamlarını işiterek otobüse geri biniyorum. Karpuzun bölüşülecek olması beni etkiliyor. “Anlatılanın tam da bizim öykümüz olduğu” bir cümleyle üzerime siniyor. Yorgunluk ve biraz buruklukla gün bitiyor. Otobüsteki teyzenin kelamı zihnimde geziniyor: “Tam karpuz alamadık, ikimiz ortak alıverdik…”