Patates yiyenler ve 16 ton vicdan

Abdullah Deveci*

Thomas More, ‘Ütopya’ isimli yapıtında koyunların insanları yediği ülkeden bahseder. 16. yüzyıl başlarından itibaren İngiltere’de dokuma sanayisinin makineleşmesi ve gelişmesine paralel olarak fakir köylülerin işlediği topraklara el konulmuştu. Koyunlara otlak olan bu yerler natürel ki güçlü ve büyük toprak sahibi çiftçiler ve aristokratlara aitti. Daha çok yün için fakirler yok sayılabilirdi. Dokuma sanayisi ağır insan göçlerine neden oldu ve kentlerin çeperlerinde yeni konut alanları oluştu. Eğitimsizlik, yetersiz beslenme ve veba yeni kentlilerin hayatını kökten değiştirdi. Evet, üretim bağlantıları koyunların fakir insanları yediği bir ülke yapmıştı İngiltere’yi. Thomas More’un tespiti yaklaşık 500 yıl önceydi, artık ise, yani çağdaş periyotlarda, yani kapitalizmin artık yabanî olmadığı söylenen şu yaşadığımız çağda madenler, en çok da kömür, insanları yiyor. Yalnızca iş kazaları ve meslek hastalıklarıyla değil, etrafa verdiği ziyanlarla da. Kömür madenlerinde 13 Mayıs 2014’te Soma’da 301; 26 Mart 1995’te Yozgat-Sorgun’da 37; 3 Mart 1992’de Zonguldak-Kozlu’da 263; 7 Mart 1983’te Zonguldak-Armutçuk’ta 103 insanımızı kaybettik.

“16 Ton”, bir İngiliz madenci müziği. Ümit Kıvanç bu müzikten esinlenerek 2011’de bir belgesel yapmış. Tanıl Bora da 2021 Mayıs’ında şarkıyı Van Gogh’un hayatı ve “Patates Yiyenler” fotoğrafıyla ilişkiler kurarak madenlerdeki iş kazaları/katliamları bahis alan bir yazı yazmış. Kıvanç’ın belgeseli, kendi deyişiyle “vicdan ve piyasaya dair”, “insanlık tarihine ironik bir yaklaşım”. “16 Ton” müziği ise madenci hayatının çarpıcı, ironik, kışkırtıcı ve her şeyiyle gerçek, her şeyiyle gerçek anlatısı, tıpkı “Patates Yiyenler” resmi üzere.

VAN GOGH MADENLERDE…

Hollandalı papaz Teodorus van Gogh’un oğlu Vincent van Gogh, 1853’de dünyaya geldi. Üç kız, iki erkek kardeşiyle din ve sanatla harmanlanan bir ortam içinde büyüdü. Gelgitlerle dolu hayatı badire içinde geçti, sanatçı olmaya karar verdiği vakte kadar çabucak her şeyde başarısız oldu. Amcaları sanat simsarıydı. Çok sevdiği ve daima takviyesini ardında bulduğu kardeşi Theo da o denli. Kendisi de sanat simsarlığını denedi, beceremedi. Din adamlığı, misyonerlik denedi, beceremedi. Hoş Sanatlar Akademisi’ne girdi, bitiremedi. 27 yaşlarında depresyona girdi. Âşık oldu, karşılık bulamadı. Sonra büyük umutlarla sanatçı olmaya karar verdi. Den Haag’da başlayan sanat ömrü, 1880’lerde Paris’te devam etti. Paris sanatın merkeziydi, büyüleyiciydi, periyodun birçok ünlü sanatkarı oradaydı. Henri Toulouse-Lautrec, Paul Signac ve Gauguin’le arkadaş oldu. Monet, Pissarro ve Sisley üzere sanatkarları yakından tanıdı ve diyalog kurdu. O sıralarda Paris’te olan iki bayan ressamı, Berthe Morison ve Mary Cassatt’ı tanıdı. Bilhassa de Cassatt’ın Japon gravürlerinden esinlenen işlerinden etkilendi.

Van Gogh’un hayatı boyunca sanata bakışını ve toplumsal meseleler karşısında aldığı tutumu büyük ölçüde Borinage’da geçirdiği vakitlerde edindiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Van Gogh’un 1878 sonlarında yardımcı vaiz olarak geldiği Borinage, Belçika’nın Valon bölgesinde bir maden kasabasıdır. Borinage’da bulunduğu vakitlerde dünyevi işlerden kendini soyutlamıştı. Maden ocaklarına inip çalışanlarla birlikte oluyordu. Çalışanların teminatsız, ucuz işgücü, ağır şartlar altında sömürülmesine şahit oldu. Vincent, bir Evangelist olarak Borinage kömür madenlerinde kendini fakirlere adadı. Fakat bu insanların hayatları o kadar sorunluydu ki, dini vaazlar anlamsız kalıyordu. Van Gogh’un, yoksulluğu bir ibadet üzere yaşadığı anlaşılıyor. Makus şartlarda barınıyor, ekmek ve suyla günü geçiriyor, makus, yırtık ve yamalı giysiler içinde maden ocağındaki patlamalardan sonra yaralanan personelleri tedavi ediyor, her şeyini fakirlerle paylaşıyordu. Tüm bunlar Van Gogh’u elbette bir aziz yapmadı. Üstelik Protestan Kilisesi, dini bir kişiliğe pek yakıştıramadığı Van Gogh’la mukavele yenilememişti. Van Gogh’un dinle ilgisinin kökten değişmesine neden olan gelişmelerdi bunlar. Sonraları yaptığı “Nuenen’de Eski Kilise Kulesi” fotoğrafına atfen Theo’ya yazdığı mektupta (Arles Eylül 1888) “Şimdi bu harabe bana bir dinin nasıl çürüyüp döküldüğünü lakin buna karşın tekrar de ne derece güçlü biçimde kurulmuş olduğunu gösteriyor. Buna karşılık köylülerin yaşantısı ve mevti ne derece sonsuzca birebir nizamda tomurcuklanır ve solar, tıpkı kilise mezarlığının çimlenip çiçeklenmesi üzere. Din öldü, İlah yaşıyor” diye yazmıştı.

Bu gelişmelerden sonra Van Gogh, 1880 Ağustos ayında ressamlığı meslek edinmeye karar vererek, maden personellerini çizmeye başlar. Van Gogh’un madenci kasabasında yaşadıkları ve gördüklerinin onda derin izler bıraktığı anlaşılıyor. 1885 yılında da “Patates Yiyenler” fotoğrafını yapar.

PATATES YİYENLER

Eskiz ve bilinen bir baskı fotoğraf dışında biri Amsterdam, öbürü Otterlo Devlet Müzesi’nde bulunan “Patates Yiyenler”in iki versiyonu vardır. Amsterdam Devlet Müzesi’ndeki fotoğraf, bir kulübe ya da köhne bir konutun odasında köylü yahut madenci ailenin yemek yemesini husus edinmiştir. Küçük odada bir masanın etrafında ikisi bayan, ikisi erkek ve gerisi dönük kız çocuğundan oluşan beş figür bulunmaktadır. Erkekler tahminen de yorgun argın madenden meskene yeni dönmüştür. Bayanlar ise tarla işlerinden sonra bir de mesken işleriyle uğraşmış ve topladıkları patatesleri pişirerek yemek hazırlamışlardır. Konut eşyalarını oluşturan çaydanlık, çatal, art planda raflar, duvarda asılı bir saat ve fotoğraf çerçevesi, tavana asılı gaz lambası ve sepetler fakir bir konutun içinin betimlendiğini ziyadesiyle hissettirmektedir. Oda epey loştur. Yetersiz ışık, odanın kısımlarını net biçimde görmemizi engellemektedir. Tek ışık kaynağı olan yağ lambası, asıl vurgulanmak istenen fotoğrafın en değerli öğesi olan patatesleri görünür kılmıştır. Masa üzerindeki tabak ve patateslerse epeyce aydınlıktır. Kahverengi ve koyu yeşil tonların hâkim olduğu bu kompozisyonun verdiği his, her günü emsal formda yaşamanın dayanılmaz yüküdür. Bu fotoğraftaki her bir öge ve figür kolay, hatta pek çok sanat müellifinin dediği üzere nahoştur. Yer, eşyalar ve beşerler kirlidir birebir vakitte. Bilhassa de eller dikkat çekecek kadar kirlidir. Torterolo’ya nazaran, Van Gogh bunu şuurlu yapmıştır. Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı 20 Nisan 1885 tarihli mektubunda bu insanları bir lamba ışığı altında patates yerken, topraklı ellerini tabağa uzatırken gösterdiğini, bu yolla emeği ve dürüstçe ürettikleri yiyeceği yücelttiğini tabir eder.

Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı diğer bir mektubunda (Nuenen, Temmuz 1885);

“Benim Patates Yiyenler’deki figürlerimde birtakım yanlışlar konusunda Serret’nin ‘ciddiyet ve inançla’ bir şeyler söylediğini yazmıştın geçenlerde. Buna verdiğim karşılıktan anlamış olman gerekir ki, o acıdan ben de kendi kendimi eleştiriyorum; lakin, kulübeyi birçok gece loş lamba ışığında gördükten sonra edinilmiş bir izlenim olduğunu, yağlıboyayla kırk kadar baş etüdü yaptıktan sonra yapılmış olduğunu da bilhassa belirttim; hasebiyle sizinkinden değişik bir bakış acısından yola çıktığım açık-seçik ortada. Bir kazmacıda ‘karakter’ olması gerekir diyeceğime, öbür türlü özetliyorum niyetimi: Bir köylü resmi köylü olmalı, bir kazmacı fotoğrafta toprağı sahiden kazmalı, diyorum; o vakit bu fotoğrafların temelinde hakikaten bir çağdaşlık olabilir, diyorum” diye yazmaktadır.

“Ancak şu noktayı unutmamak gerekir ki, köylüler, emekçiler çıplak değil ve onları nü figürler olarak düşünmek katiyetle uygunsuz. Ressamlar ne kadar çok köylü ve emekçi figürleri yapmaya başlarlarsa o kadar mutlu olacağım. Kendi adıma, yapılacak bundan daha düzgün bir şey bilmiyorum” diye de ekler.

Van Gogh, dayanılmaz bir müşahede gücü ve sanatçı hassaslığıyla tanımlamalar yapmıştır. Günümüzde tıbbi bir terim olan “Premature Yaşlılık Sendromu” tarifini Van Gogh hasta yahut ölmeye yatırılmış maden emekçilerinin başında dua okurken kullanmış. Vaktinden evvel yaşlanan bu büyük insanlık için… Yani gerçek olanla bağını koparmamıştır Van Gogh. Evvelce kurguladığını tuvale geçirmiştir. Kabalık ve nahoşluk üzere sanat konusu olmadan problemli görülen pek çok şey şuurlu olarak bu fotoğrafta yer bulur. Bundan ötürü da yaşadığı devirde ağır tenkitler almıştır. Arkadaşı Von Rappard, fotoğraf için “Böyle bir çalışmanın ciddiye alınmayacağı konusunda bana hak verirsin umarım” der van Gogh’a. Bu epeyce ağır yergi, Van Gogh’u derinden yaralamış olmalıdır.

Resimden övgüyle bahsedenler de olmuştur. Camille Pissarro üzere yaşadığı devirde ünlenmiş değerli bir sanatkarın fotoğrafın anlatım gücünden çok etkilendiğini söylemesi çok değerliydi. Periyodun bir öteki kıymetli sanatkarı Emile Bernard, Van Gogh’un Hollanda’da bulunduğu periyotta yaptığı yapıtları incelemiş, “Patates Yiyenler” resmi için, “Bu karmakarışık fotoğrafta, ürkütücü bir kulübenin içindeki zavallı insanların, meyyit bir lambanın ışığı altındaki sofraları beni şaşkına çevirdi. Ona Patates Yiyenler ismini vermiş, ancak berbat ve huzursuz bir ömrü anlattığı kesin” demişti.

J. Berger on dokuzuncu yüzyılın sonlarında sanatkarın fotoğrafını yapacağı şeye karar vermesi için kabaca iki yolu olduğunu söyler. “Sanatçı ya kendini halkla özdeşleştiriyor, böylelikle onların ömrünün kendisine bir husus dayatmasına müsaade veriyordu; ya da bir ressam olarak kendi içinde bulmak zorunda kalıyordu konusunu. Halk dediğimde, burjuvazi dışında kalan herkesi kastediyorum” der. Berger’e nazaran, “Elbette pek çok ressam, onaylanmış hususlar listesine bakıp, burjuvaziye buna nazaran hizmet ediyordu lakin Salon’u ve Kraliyet Akademisi’ni yıllar yılı dolduran bu ressamların hepsi bugün unutulmuş; çok bağlılıkla hizmet ettikleri insanların ikiyüzlülüğünün kurbanı olmuşlardır.” Kendilerini halkla özdeşleştirenlere örnek olarak da Van Gogh ve Güney Denizleri’ndeki Gauguin’i örnek verir. Bu sanatkarlar yeni bahisler bulmuşlar ve gördükleri şahısların hayatları ışığında eski mevzuları yenileştirmişlerdir. “Patates Yiyenler” resmi de bu türlü yenilikçi bir fotoğraftır.

G. E. Gürcanlı’nın dediği üzere, “Patates Yiyenler tablosundaki işçiler büyük insanlıktı” lakin fotoğrafta “yanakları dolu dolu, kıpkırmızı sağlıklı yüzler yoktu, kara kömürün karalığı ve karamsarlığı üzerlerine yansımıştı.” Evet, Soma’da ölen 301 madenci de büyük insanlıktı. Yeryüzü için yeraltındaydılar. Bora’nın “Patates Yiyenler” için dediği üzere, “16 Ton” müziğinin kelamlarının çağrıştırdığı personeller olmalı onlar: “Aziz Peter beni çağırma zira gidemem/ Ruhum şirkete zimmetli.” “Patates Yiyenler” çok uzak ülkeden değil, Soma’da 301 madencinin öldüğü vakitlerde kömür karası yüzleriyle vicdanımıza bakacak kadar bize yakındılar.

On Altı Ton

Bazı beşerler der ki insan çamurdan yapılmıştır
Zavallı adamcağız kas ve kandan yapılmıştır
Kas ve kan ve deri ve kemikler
Zayıf bir zihin ve kuvvetli bir sırt

On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Güneşin ışıldamadığı bir sabah doğdum
Küreğimi alıp madene hakikat yürüdüm
9 numara kömürden on altı ton yükledim
Ve işveren da dedi ki “vay be”

On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Bir sabah doğmuştum, hafif yağmur yağıyordu
Dövüşmek ve bela benim göbek adımdır
Bambu çalılığında bir anne aslan tarafından yetiştirildim
Hiçbir cırtlak sesli bayan beni hizaya sokamaz

On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Eğer beni karşıdan gelirken görürsen kenara çekil
Birçok adam çekilmedi, birçok adam öldü
Bir yumruğum demirden, öbürü çelikten
Eğer sağdaki halledemezse soldaki halleder

On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Tennessee Ernie Ford

Sanat Tarihçisi*

İlgili

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et