Müdavimi olduğum kütüphanelerden Başakşehir Belediyesi Bahçeşehir Millet Kütüphanesi’nde bir kitap ilgimi çekmişti. Yapıtın ismi Osmanlı’da Ziraat. Batılılaşma ile başlayan ziraat eğitiminin izdüşümü olan kitap tarım ve hayvancılık eğitiminin bu topraklardaki tarihine ışık tutuyor. Akademisyen Bekir Gökmen’in kaleme aldığı ve Yeditepe Yayınevi’nin 2006’da yayınladığı inceleme ve araştırma kitabı Miralay Hüseyin Efendi’ye ilişkin Memalik-i Osmaniyye’nin Ziraat Coğrafyası isimli kitabın şerhi niteliğinde. Akademik bedele sahip miras niteliğindeki eser günümüz Türkçesi ile günyüzüne çıkarılmış oldu.
Alanında birinci olması sebebiyle coğrafya bilimine katkı sağlayan öncüler ortasında olan eser Darüşşafaka Mektebi’nde ders olarak okutuldu. Okulun kuruluşunda ve müfredatında Fransız tesiri vardı. Okulun bina planı olsun, öğrencilerin kıyafeti olsun hepsi Fransa’dan örnek alınmıştı. Fakir ve eğitim muhtaçlığı olan çocukların eğitim gereksinimini karşılamayı amaçlayan Cemiyyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye Derneği tarafından açılmıştı. Kendi ismine ders kitabı hazırlayıp basımını ve dağıtımını gerçekleştiren devlet dışı kurumdu birebir vakitte. Bu okulun 24 yıl aralıksız müdürlüğünü yürüten Osmanlı subayı Hüseyin Efendi Ziraat Coğrafyazı kitabını yazma grişiminde bulunuyor. Fransız coğrafyacı muharririn kitabındaki bilgilerin Osmanlı ile ilgili kısımlarının çevirisini yapıyor, Buna Osmanlı ile ilgili yeni bilgileri de bir ortaya getirip kitabı hazırlıyor.
Osmanlı ülkesi topraklarını kapsaması ve zirai faaliyetleri birinci kere coğrafik açıdan ele alması bakımından son derece değerli, alanında kapsam ve içerik olarak Türk coğrafya tarihinde bir birincidir. 1887 yılına gelinceye kadar Ziraat Coğrafyası isminde rastgele bir eser şimdi telif edilmemişti. Bu manada birinci bilimsel eser olarak kıymetlendirilebilir. Telifi güç koşullar altında gerçekleşmiş.
Zamanın koşullarına nazaran istatistiki bilgiler elde etmek zordu. Bu sıkıntı koşullar altında büyük bir cüret örneği sergileyerek eser yazması büyük bir ehemmiyete sahipti. Zira o döremde Osmanlı ülkesine dair istatistiker ya yok ya da kusurlarla doluydu. Zira birinci ziraî istatistiklerin toplanması 1889 yılından itibaren başlamış. Kitaba temel gereç oluşturacak Nezaret Salnameleri çıkartılması 1839 yılında kurulan Ticaret Nezaretine dayanır. Derlenen istatistiki bilgiler çoklukla salnamelerde yer alıyordu. Kitabın hazırlandığı devirde şimdi salnameler gereğince yaygınlaşmamıştı. Vilayetlerde basılan salnameler ayrıntılı bir biçimde incelendiği ve hepsi bir ortaya getirildiği vakit Osmanlı ülkesinin ziraat bakımından genel durumu ortaya çıkar. Vilayetler bazında zirai üretim ve hayvancılık bilgilerinden tutun da tarım topraklarının ölçüleri üzere bilgiler bulunur. Ziraî faaliyetlerin dağılışı da vilayet salnamelerinde yer verilmiş. O devir çıkan ziraat gazete ve mecmuaları da bu kitabın telifinde kaynak olarak kullanılmış.
Yazar Gökmen’e nazaran Tanzimat ve Meşrutiyet devirlerine ilişkin yapıtların tozlu raflar ortasında kalması ülke coğrafyasının gelişim sürecini tam olarak anlamamız açısından büyük bir eksiklik. Birkaç kitap dışında bu kıymetli yapıtların çeviri edilememiş olması Türk coğrafyası biliminin gelecekte yaşayacağı kimlik buhranının da temelini hazırlıyor. Osmanlı Türkiye’sinden Cumhuriyet Türkiye’sine geçişte gerçekleştirilen harf inkılabı eski yapıtlarımızın yeni alfabeyle basılmaması nedeniyle sahip olduğumuz bilimsel mirasın vakitle bizden uzaklaşmasına sebep olmuştur.
Köpüklü ayranın vatanı
Balıkesir’in ilçesi Susurluk size neyi çağrıştırıyor? Bir kazayı mı yoksa ayranı mı? Bana neyi çağrıştırdığını anlatayım. Yıllar evvel İstanbul’da üniversite öğrencisiyken Bursa’ya akrabalarımı ziyaret etmek için otobüse binmiştim. Muavin Bursa otogarında uyandırmayınca gözümü Susurluk’ta açmıştım. Otobüsten dışarı bakıp neresi burası diye anlamaya çalışırken her yerde “Susurluk ayranı içilir” biçiminde yazılı olan tabelaları görmüştüm. Kalan bütün harclığımı da dönüş biletine harcamıştım. Bu yüzden Susurluk denince benim aklıma Susurluk ayranı geliyor. Susurluk’un adeta simgesi haline gelen ayran bol köpüğüyle davetkâr, kendina has, imali ve tadı başka klasik ayranlara nazaran farklı. Bu yöresel ayranın tarihi 1950’li yıllara dayanıyor. Küçük bir elektrikli motor ile kabından çekilerek ince bir boru yoluyla yüksekten tekrar kabına boşaltılarak üzerinde çokça köpük oluşması sağlanır. Tuzu bildiğimiz ayranlara nazaran daha azdır ve katkı maddesizdir. 2017’de coğrafik işaretle tescil edildi. Yoğurdun kendi yağı ve kaymağı alınmadan yapıldığı için köpüğü kolay kolay ortaya çıkar. Üretiminde 10 kilo yoğurt, 8-9 litre su ve iki yemek kaşığı tuz katılır. 3 Kasım 1996’daki o meşhur kaza Susurluk çağrışımında ayranı geride bıraktı. Türkiye artık eski Türkiye olmayacaktı. O denli mi değil mi? Bırakalım buna siyaset tarihçileri karar versin. Fakat ayranıyla bilinen Susurluk’un o tarihten beri eski Susurluk olmadığı bir gerçek.
‘Lezzet eşiği’
Başkaları ne der bilmem ancak ben anlatacağım bahse lezzet eşiği demek istiyorum. Şöyle izah etmeye çalışayım. Mesela bir lezzet hakkında bir fikriniz olmadığı halde onu sevmiyorsunuz. Tatsanız tahminen seveceksiniz, tahminen sevmeyeceksiniz. Fakat ortada bir katır inadı(!) durumu var. Bu önyargı biraz da, şimdi yemeğin tadına bakmadan tuz, baharat vesaire katmak üzere. Bu halde, lezzet eşiğinden içeri girmek istemiyorsunuz. İkincisi de şöyle: Diyelim ki, çok hoş bir lezzetle damağınızı şenlendirdiniz. Ne yeseniz tıpkı tadı bulamıyorsunuz. Bu cinsten diğer yiyecek ve içeceğin sizin için manası kalmıyor. Burada da bu lezzet eşiğinden dışarı çıkmak istemiyorsunuz. Yeme içme konusunda belirlediğiniz kırmızı çizgiler yeni lezzetleri keşfetmenin önünde bir set üzere duruyor çoklukla. Cetlerimiz seyahatin önündeki tek mani eşiktir derken ne kadar haklıymış. Lezzet eşiği için de durum birebir.