Getty ImagesBirçoğumuz, her gün hayatlarımızda hakaretlerle, alaycı yorumlarla ve olumsuz tenkitlerle karşılaşırız. Lakin yapımız bu tenkit dalgalarıyla başa çıkmaya pek müsait değil.
Çocukken sıklıkla sopaların ve taşların kemikleri kırabileceğini lakin sözlerin bizi incitemeyeceği söylendi. Lakin yetişkinler, deneyimleri sayesinde bu kelamın doğruluktan çok uzak olduğunu, fizikî yaralanmaların haftalar içinde güzelleşebileceğini, fakat olumsuz yorumların bizde hayat uzunluğu sürece yaralara yol açabileceğini bilir.
Okulda bir öğretmenin sessizce yönelttiği bir düşük tonlu bir tenkit de olabilir, arkadaş yahut sevgilinizle tartışırken yöneltilen zalimce bir kelam de… “Olumsuz düşünme yanlılığı” isimli durum nedeniyle tenkitleri müspet yorumlara kıyasla daha uzun mühlet hatırlarız.
Aslında birçok karmaşık tesir bu yanlılıkla açıklanabilir. Kısaca negatif hislerin bizleri müspet hislere nazaran daha çok etkilemesi. Queensland Üniversitesi’nde Roy Baumeister, böylelikle tehditlere özel bir ilgi gösterip, tehlikeleri abarttığımızı söylüyor.
Dünyanın daha olumsuz taraflarına odaklanmak, kulağa depresyona yol açan bir özellik üzere gelebilir. Lakin bu his insanoğluna doğal felaketlerden, salgınlara ve savaşlara birçok olumsuzla başa çıkmasında yardımcı oldu.
SAVUNMA MEKANİZMASI
İnsan beyni, bedenimizi koruyup, bizi hayatta tutmak üzere evrimleşti ve yeni tehlikelerle başa çıkabilmek için üç ihtar sistemimiz var. Dövüşme ya da kaçma reaksiyonumuzu belirleyen antik bazal ganglionlar var. Tehditlere karşı hislerimizi tetikleyen ve tehlikeleri anlamamızı sağlayan limbik sistem ve bir de daha çağdaş, tehditler karşısında mantıklı düşünmemizi sağlayan pre-frontal korteks.
Baumeister “Bu olumsuz düşünme yanlılığına sahip atalarımızın hayatta kalma talihi daha çoktu” diyor. İnsanoğlu tehditleri tespit konusunda doğuştan kabiliyetlidir. Yalnızca sekiz aylık bir bebek, bir yılanın fotoğrafına, dostça görünen bir köpeğin fotoğrafından daha çabuk dönüp, bakacaktır. Beş yaşındayken de kızgın ya da dehşet dolu bir yüzü, gülen bir yüze kıyasla öncelemeyi öğreniyoruz” diyor.
Getty ImagesBaumeister sıkıntılara odaklanmanın güzel bir strateji olacağı görüşünde. “Önce negatiflerden kutulun ve problemleri çözün. Kanamayı durdurun. Berbata odaklanmak çok hallerde bizi inançta tutabilir fakat olumsuz düşünme yanlılığı günlük hayatımızda bize faydasız olabilir” diyor.
Baumeister negatifin hayatımıza orantısız tesiriyle başa çıkmayı öğrenene kadar, dünyaya bakışımızın bozulacağına inanıyor.
POTANSİYEL TEHLİKELER
Örneğin, bir gazetenin sayfalarına bakıldığında hayat olumsuz görünebilir. Gazeteciler sıklıkla gazete satmak ve okuyucu artırmak için makûs haberlerin peşinde koşmakla suçlanır. Bu kısmen hakikat olabilir, lakin araştırmacılar okuyucuların doğal olarak makûs haberlere çekildiğini gösteriyor. Çok düşük ihtimal olsa da potansiyel tehlikelerle ilgili dedikodular, faydalı olabilecek dedikodulara kıyasla beşerler ortasında daha süratli yayılıyor.
Haberlerde okuduklarımız ve izlediklerimiz endişelerimizi büyütebilir. Örneğin ABD’de son 20 yılda terör örgütleri tarafından öldürülenlerin sayısı, birebir devirde küvetlerinde düşüp ölen Amerikalılar’dan daha az olsa da terör ataklarına yönelik kaygımız daha büyük.
Varsayımsal lakin müthiş bir durum bizi dehşete düşürebiliyor. Tek bir küçük, makus tecrübe bile tüm günümüzü olumsuz etkileyebiliyor. Washington Üniversitesi’nden Psikoloji Profesörü Randy Larsen, berbat olayları düşünmeye yeterli olaylara kıyasla çok vakit harcadığımızı, bunun da utandığımız anların ya da olumsuz tenkitlerin neden yıllarca peşimizi bırakmadığını açıkladığı görüşünde.
Baumeister “Bir sevgiliden, aile mensubundan ya da arkadaşından gelen olumsuz yorumlara üzülmemek kolay değil. Sevdiğimiz ve güvendiğimiz insanların olumsuz yorumları, yabancılara kıyasla daha üzücü olabilir. Bu kısmen, ailemizin ve dostlarımızın bize nasıl davranacağı konusunda beklentilerimiz olmasından” diyor.
Bazı durumlarda, sevdiğimiz insanların olumsuz yorumları, uzun süren ruhsal yaralara ve buna duyulan reaksiyon alakaların çökmesine neden olabiliyor.
Getty ImagesSOSYAL MEDYADA ELEŞTİRİLER
Eleştiri büyük ölçülerde geldiğinde de tesiri büyük oluyor ve bu durum toplumsal medyayı bir olumsuzluk yankı odasına dönüştürüyor. 2019’un en çok satan albümünü yapmasına rağmen Billie Eilish, BBC’ye, hakkındaki yorumlara bakmaktan kaçındığını söylemişti.
Baumeister, toplumsal medyadaki aksiliklerle başa çıkma kabiliyetimiz olmadığı ihtarında bulunuyor. Beynimizin yüzbinlerce yabancıdan değil, yakınımızdaki kapalı, avcı-toplayıcı topluluğun ikazını dikkate almak üzere evrimleştiğine dikkat çekiyor.
Birçok çalışma, insanların yaşlandıkça olayların daha güzel yanlarına bakmaya eğilimli olduğunu gösteriyor. Uzmanlar bunu da “olumlu düşünmeye yanlılık” olarak tanımlıyor ve orta yaştan itibaren negatiften çok olumlu şeyleri hatırlamaya başladığımızı söylüyorlar. Baumeister bunu da gençliğimizde aldığımız tenkitlerden ders çıkarmamız gerekmesiyle, yaş ilerledikçe de bu muhtaçlığın azalmasıyla açıklıyor.
Bir öteki kullanışlı stratejinin de yorumların, yapılan bireyden çok yapan bireyle ilgili olduğunu düşünmemiz olduğu belirtiliyor.