DUVAR- Sosi Antikacıoğlu’nun titiz bir araştırma sonucu kaleme aldığı Zabel Yesayan’ın sıra dışı hayatını husus edinen ve tüm kıymetli yapıtlarının incelemesini de içeren ‘Zabel Yesayan Hayatı ve Eserleri’ kitabı yayımlandı. Öğrencilik yıllarını geçirdiği Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nde doktorasını bitirdikten sonra 37 yıl boyunca Boğaziçi Üniversitesi’nin Batı Lisanları ve Edebiyatları Bölümü’nde dersler veren Sosi Antikacoğlu, bu kapsamlı araştırmayla, “olağanüstü bir bayanın destansı öyküsünü” okura armağan ediyor.
Kitap, Osmanlı devrinin birinci sosyalist-feminist müelliflerinden, Batı ve Ermeni edebiyatının kıymetli ismi olan Yesayan’ın, 1878 yılında İstanbul’da başlayıp, vefatına dek uğraşla geçen bir ömür serüvenini mevzu ederken Sosi Antikacıoğlu da Zabel Yesayan’ı hem ruhsal hem de sosyolojik açıdan ele alırken, edebi dünyasına da okuru davet ediyor.
Bu kapsamlı çalışma için Antikacıoğlu’yla bir ortaya geldik. Bu çalışmadan yola çıkarak bayan hareketini, gayretini ve bayanların varolma serüvenini konuştuk.
İlham veren bir bayanın hayatını ve yapıtlarını okurla buluşturdunuz. Bu çalışma eminim ki uzun bir vakte yayıldı. Kaç yıl ve nasıl bir çalışmayla bu kitap oluştu?
Bu kitabı yazmak üç yıl kadar sürdü, ancak ondan önce, tahminen de on yıldan fazla Yesayan konusunda olgunlaşma diyebileceğim bir periyot geçirdim. 2000’li yılların başında tanıştım ben Yesayan’la. O vakte kadar unutulmuş yahut daha doğrusu unutturulmuş olan müelliften o yıllarda bahsedilmeye başlanmış ancak şimdi çok az yapıtı Türkçeye yahut Batı lisanlarına çevrilmişti. Müellifi daha yakından tanımak isteyince yapıtlarını özgününde okuyabileceğim için kendimi şanslı addettim, zira Batı Ermenice lehçesi Türkçe’nin yanı sıra benim ikinci anadilim. Meğer kitap arayışına başladığımda makus bir sürprizle karşılaştım, müellifin fakat üç dört yapıtını İstanbul’da sahaflarda yahut kütüphanelerde bulabildim.
VAZGEÇMEYİ HİÇ DÜŞÜNMEDİM
Yurt dışında Ermeni kültürü merkezlerinde arayışa geçtiğimde de durumun tıpkı olduğunu gördüm. Yesayan’ın hiçbir yapıtının yeni baskıları yapılmıyor, eskileri de çok güç bulunuyordu. Muharririn tüm değerli yapıtlarını toplamak yıllar sürdü. İstanbul’da ve yurt dışında birçok dostum seferber oldu benim için, buldukları yapıtların birçok elime lakin fotokopi olarak gelebildi. Dünyada bir iki kopyası kalmış olan romanları var, onları lakin sayfa sayfa fotoğraflayarak okuyabildim. Bu ortada vazgeçmeyi hiç düşünmedim, zira elime geçen yapıtları okudukça ve hayatı hakkında bilgi edindikçe daha da derinlemesine araştırma yapmak istedim. Bu olgunlaşma periyodu on yıl kadar sürdü, lakin yapıtların yarısını okuduğumda aslında Zabel hakkında bilhassa yurt dışında akademik konferanslarda sunumlar yapmaya ve bir kitap yazma fikri geliştirmeye başlamıştım.
Zabel Yesayan Ömrü ve Yapıtları, Sosi Antikacıoğlu, İnkılap Kitabevi, 276 S, 2022 Tabii ki iş ciddiye binince bütün o topladığım yapıtları bir daha yakın okumayla inceledim ve yazmaya başladım. Bu vakit zarfında Zabel’in birkaç kitabı hem özgününde yayımlandı hem Türkçeye ve Batı lisanlarına çevrildi ancak Yesayan çok üretken bir müellif ve bütün yapıtlarının çevrileceğini zannetmiyorum. Tüm yapıtlarının orjinal lisanında yeni baskılarının yapılacağını da zannetmiyorum zira Yesayan’ın ve bütün eski Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin anadili olan Batı Ermenice lehçesi UNESCO’nun kaybolma tehlikesi altındaki lisanlar listesinde ve okuyan az kişi var. Kitabımla yapıtları okuyamayacak birçok şahsa Zabel’i ve tüm kıymetli yapıtlarını derinlemesine tanıma fırsatı verebilmek beni keyifli ediyor.
Türkiye bayan tarihi için çok kıymetli bir kaynak oluşturdunuz bu çalışmanızla. Siz de biliyorsunuz ki bayan çalışmaları epey meşakkatli. Pekala Zabel Yesayan’ın sizdeki yeri nedir? Nasıl bir ilham aldınız ki yıllarınızı bu çalışmaya verdiniz?
Zabel’in bana en çok ilham veren yanı bayan olarak yaptıkları kadar da insan olarak yaptıkları. Başta alışılmış ki bayan olduğu için ilgimi çekti, sonuçta bir bayan olarak hemcinslerimin yaptıklarıyla ilgileniyorum. Ayrıyeten Ermeni toplumu son derece ataerkil olduğundan ötürü içinden nasıl bu türlü bir bayan çıkmış merakı vardı. Lakin Zabel’i tanıdıkça onun insan yanının bayan yanından daha ağır bastığını gördüm. O bir feministten çok bir hümanist. Bu ataerkil toplumda kendine çizmiş olduğu yolu öğrendikçe ona hayran kaldım. Bir an bile bayan olduğu için atmaktan çekindiği bir adım olmamış. Aleyhinde konuşanlara, onu bayanlara yakışmayan hareketler yapmakla suçlayanlara hiç aldırmamış.
Toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalar umurunda bile olmamış. Yesayan için bayan erkek farkı diye bir şey yok, yalnızca insan var diyebiliriz. Türkiye’de de yurt dışında da feminist istikametinin vurgulanmasının nedeni Türkçeye, İngilizceye, Fransızcaya çevrilen yapıtlarının birçoklarının bayan problemlerine eğilen eserler olması. Bu tahminen de tercümanların şuurlu seçimidir. Meğer yapıtlarının tümünü göz önüne aldığımızda onu salt bir feminist müellif olarak kategorize edemeyiz.
Tabii Zabel’in yapıtları ömründen da izler taşıyor kuşkusuz. En acılı periyotta bir bayan karakter olarak var olmak güç. Hem bayan hem de “öteki” olmak aslında. Siz nasıl bakıyorsunuz?
Zabel’i hayatının değişik periyotlarında değişik halde anlatmak gerekir diye düşünüyorum. Örneğin 1915’e kadar olan hayatını ele alalım. O yıllarda bugünkü manada ulus devlet içinde bir azınlık mensubu, “öteki” olarak yaşayan birisi olarak görmüyor Zabel kendini. Osmanlı değişik etnik toplulukları şemsiyesi altında toplamış olan bir imparatorluk, kendisinin ilişkin olduğu Ermeni milleti de o toplumlardan bir tanesi; değişik lakin eşit olduğuna inanıyor. Örneğin Ermeni geleneklerine, inançsız olduğu halde kilise adetlerine çok bağlı, lakin onun yanı sıra Müslüman adetlerinden, mescitlerden, namaz kılıp Kuran okuyan insanlardan da olumlu bir formda, empatiyle bahsediyor yapıtlarında. Yani milletlerin kardeş biçimde yaşadığı bir imparatorluğa ilişkin biri üzere.
Gençliğinde İstanbul’da memnun, Paris’te ise tam bir “öteki” olarak hissediyor. Dünyanın en hoş kentlerinden biri addedilen Paris’i gri ve kasvetli buluyor, ortasından geçen Seine ırmağını “Bir kara yılan gibi” diye betimliyor. Kocasıyla başka yaşamaya başlamasının nedeni de onun Paris’i, kendisinin İstanbul’u tercih etmesi. Fakat 1915’ten sonra apayrı bir devir başlıyor hayatında. Artık İstanbul’da yaşamak istemiyor, zati Paris’i hiç sevememiş, uzun bir yeni anayurt arayışına girişiyor, ta ki Sovyet Ermenistanı’na yerleşene kadar. Orada da sonradan ne kadar büyük bir felaketle karşılaştığını biliyoruz.
“Dönemin sıra dışı kadını” demek yanlış olmaz, ki sizin tarifiniz bu. Pekala bu sıra dışılık nereden geliyor Sosi Hanım?
Sıra dışılığı zekâsı, çalışkanlığı, yeteneği, vicdanı, idealizmi ve hamasetinden geliyor. Bütün bu olguları kendinde toplayan biri ister bayan ister erkek olsun sıra dışı sayılabilir bence. Bayan olarak bana bilhassa çok çarpıcı gelen yanı toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalara hiç aldırmadan hayatını yaşayabilmesi. Bu da fevkalade bir özgüveni olduğunu gösteriyor Zabel’in.
ZABEL’E İLHAM VEREN BABASI
Kitapta yazıyor fakat ilham aldığı, örnek aldığı kimlerdi? Mesela Sırpuhi Dussap var, sanıyorum 1860’da birinci Ermenice romanı yazan bayan. Etkileniyor değil mi?
Ona en çok ilham veren, örnek aldığı kişi babası. Vaktine nazaran, hatta bugüne nazaran bile son derece açık fikirli ve ileri görüşlü bir adam. Tam bir feminist ve kızını da bayan bahisleriyle ilgili makaleler yazması için yüreklendiriyor. Zabel içgüdüsel olarak sade bir lisan kullanıyor yazılarında. Babası bunu bozmaması, lisanını sade tutması, o günlerin süslü içi boş addettiği bayan edebiyatından etkilenmemesi için itina gösteriyor. Kızlar için uygun bir evlilikten diğer bir şey düşünülmeyen o yıllarda Zabel’in babasının en değerli gayesi onun güzel bir eğitim alması.
SIRPUHİ DUSSAP’DAN DA İLHAM ALIYOR
Zabel’in hayran olduğu ve örnek aldığı bir de Sırpuhi Dussap var, Osmanlı topraklarında birinci Ermenice romanı yazan bayan. Değerli bir muharrir, inanmış bir feminist. Sonradan öbür feminist müelliflerin yaptıkları üzere yalnızca kızların ileride şuurlu bir anne olmaları için uygun eğitim almaları gerektiği tezini ileri sürmüyor, bayanların ekonomik özgürlük sahibi olmalarını da ehemmiyetle vurguluyor. Ataerkil Ermeni toplumundan hayli reaksiyon gören bir muharrir Dussap lakin birinci bayan müellif olarak Zabel’i etkiliyor, hatta öğrencilik yıllarında bir gün artık yaşlı bir bayan olan Dussap’ı ziyarete gidiyor Zabel. Dussap’ın ona verdiği öğüt çok çalışması gerektiği, zira bir bayan müellif olarak erkeklerden daha güzel olması gerektiğini, vasat bir bayan müellife hayat bahtı tanınmadığını söylüyor.
Ermenilerin en acılı vakitlerinde yaşamış Zabel Yesayan, tüm acılara yazdıkları birer başkaldırı sanıyorum…
Yesayan hayatının değişik devirlerinde değişik cinste yazılar yazmış. Kitabımda bunları başka farklı kısımlar olarak verdim okuyuculara kolaylık olması için. “Felaketler ve Tanıklıklar” kısmında bu acılardan bahsettiği yapıtları topladım. Bunlardan bilhassa ‘Yıkıntılar Arasında’ Batı Ermeni edebiyatının başyapıtlarından. 1909 Adana katliamlarından sonra yazılan bu tanıklıkta yöreye yetimlere yardım etmek için gitmiş olan Zabel şahsen şahit olduğu katliam sonrası geride kalan bayan ve çocukların durumunu anlatır.
Büyük acıları melodrama kaçmadan gözler önüne süren kıymetli bir eser. 1915 sonrası o çeşit bir eser daha yazmasını beklemiş beşerler ancak o yazmamış, bu defa felaketleri yaşayanların tanıklıklarını dinleyip onları kaleme almış; emeli olayların unutulmaması. Bunlara tam Yesayan yapıtı diyebilir miyiz tartışılabilir, bir nevi anlatılanları yazıya dökme işi. Ondan öteye yazdığı birçok başkaldırı yapıtı var ancak onların bilhassa Ermeni olmakla ilgisi yok, daha üniversal acılar hakkında, örneğin varlıklıların yoksulları ezmesi, bayanların mutsuz evliliklerde ezilmesi üzere.
ABDÜLHAMİD DEVRİNİN GÜÇ YILLARINI ATLATIYOR
Daha da ilginci esasen Zabel Abdülhamid vaktinde da olduğu için nasıl bir külfet yaşanıyor ya da yaşanıyor mu? O vakitlerde da her şeyi yasaklayan bir zihniyet var…
Zabel çok erken yaşta toplumsal ve politik bahislerle ilgilenmeye başlıyor. On yedi yaşındayken artık yürekli, korkusuzca konuşan bir genç bayan. Abdülhamit tersi dostları var, kendisi de Abdülhamit’e karşı. Babası kızı için endişeleniyor. O günlerde Paris’ten Fransızca Ermenice bir kelamlık çalışması için uygun Ermenice bilen bir editör aranmakta olduğu haberi geliyor. Zabel’in Ermenicesi harika. Babası çabucak kızına bu işi ayarlıyor ve onu Paris’e yolluyor. Bu formda bir taşla iki kuş vurmuş oluyorlar: Hem Zabel’i İstanbul’da gelişebilecek tehlikelerden kurtarmış oluyor, hem de Paris’te eğitimine devam etme fırsatı geçiyor ellerine. Böylelikle Zabel Sorbonne’da derslere devam ediyor ve birinci üniversiteye giden Ermeni bayan olarak tarihe geçiyor. Tam yedi yıl İstanbul’dan uzak yaşıyor, böylelikle şahsen rastgele bir belaya bulaşmadan Abdülhamit devrinin en güç yıllarını atlatıyor. Lakin olağan o devirde yaşananları üzülerek ve kızarak izliyor uzaktan.
Belki günümüzden de konuşmak gerekecek. Göçmenlik problemine değinmişsiniz. Zabel Yesayan yapıtlarında bu problemden da kelam etmiş, yüz yıl önceki sorun bugün de can yakmaya devam ediyor. Neler söylersiniz?
Tabii ki o günlerde yaşanan göçler de bu günküler üzere bir felaket. Zabel Balkan savaşıyla birlikte o coğrafyadan gelenlerin üzerinden göçmenlerin acılarını lisana getiriyor. Bu mevzu bilhassa en başarılı tanıklıklarından biri olan ‘Yeter Artık!’da işlenmiş. Bugün yaşasa yeniden yurtlarını terk etmek zorunda kalanların acılarına yazılarıyla tanıklık ederdi.
Yine günümüzden yola çıkarak bayan hareketlerini, tanınan bayan figürleri üzerinden bayanların problemlerini tartışıyor olmamıza nasıl bakıyorsunuz?
Bugün hem bizde hem yurt dışında birtakım gelişmelere bakınca yüz yıldır bir arpa uzunluğu ilerlemedik mi sanki diye hayıflanıyor insan. Birkaç gün önce Amerika’nın en önde gelen üniversitelerinden birinde bayan araştırmaları kürsüsünün başında olan bir eski öğrencimle haberleşiyorduk, o da birebir formda düşünüyor. Halledilmiş zannedilen ancak halledilmemiş olduğu apaçık meydanda olan problemler var her yerde.
Devamlı bayan vücudu üzerinden verilen kararlarla uğraş etmeleri gerektiğini söylüyor, bütün bir ders yılını bayanın kendi vücudu hakkındaki kararları kendisinin vermesi gerektiği hususlarında çalışmalar yapacaklarını anlatıyor. Yani bayan konusunda halledildi zannedilen meseleler hortlayıp insanların karşısına çıkıveriyor tekrardan.
HAYATINI ZABEL’E BORÇLU ÇOK İNSAN VAR
21. yüzyıldayız ancak hala “Kadının ismi yok” kararında her şey. Zabel Yesayan’ın hayatına baktığımızda ise en güç vakitlerde fevkalade üretkenlik, başkaldırı. Bugün ne değişti Sosi Hanım, neler oluyor?
Bence pek bir şey değişmedi, tahminen detaylar değişik fakat işin aslı birebir. Tertibe baş kaldıran bayanlar tekrar var. Vaktinde da Zabel baş kaldırmış. Tertibi değiştirememiş lakin yüz yıl sonra yaptıklarıyla hayranlığımızı kazanıyor, o da az buz şey değil. Bir de yetimlerle çalıştığı yıllarda binlerce çocuğun hayatını kurtarmış. Onların kurdukları aileleri de düşünürsek hayatını Zabel’e borçlu birçok insan var dünyada. Artık uğraş gösterenler de her ne kadar sonuç alamıyor üzere görünseler de bir fark yaratıyorlar diye düşünüyorum. Yahut o denli düşününce kendimi daha âlâ hissediyorum tahminen de.
Barış aktivisti Zabel Yesayan’ı günümüze koysaydık, bugün yaşasaydı neler değişirdi?
Zabel bugün yaşasaydı sarfiyat göçmen kamplarındaki ömrü daha uygun duruma getirmeye çalışırdı. Etraf problemlerine ve ekonomik eşitsizliklere baş tutardı. Her türlü insan hakları çabalarına katılırdı emekçi hakları, bayan hakları üzere. Tüm etnik kümelerin haklarını savunacağı üzere LBGTQ hakları savunuculuğu da yapardı eminim. Ben hayatımın uzun yıllarını Boğaziçi Üniversitesi çatısı altında geçirdiğim için bu günlerde daima aklımda oradaki olumsuz gelişmeler var, son kelam olarak bugün Zabel yaşasa akademik özerklik ismine Boğaziçi direnişini gerçekleştirenlerin ön saflarında da yer alırdı diye inanıyorum.