Afrika’da her sabah bir ceylan uyanır, en süratli aslandan daha süratli koşması gerektiğini yoksa öleceğini bilir. diyor bir Afrika atasözü. Hayat o kıtada o kadar çetin; bayan olmak da iki misli çileli.
Batı Afrika kıtasında yer alan Nijerya’yı, kızların Boko Haram denilen 40 haramiler çetesine satıldığı vahim öykülerden ve 100 yıllık İngiliz sömürgesinden ibaret sananlar olabilir. Kocaman bir coğrafyada, 211 milyon insanın yaşadığı yerde elbette birilerinin ya da halkların birer kıssası var; hayat daima acı ve karmaşadan ibaret olmadığı üzere hoşluklar ve gelenekler de var.
Tam da o coğrafyadan ülkemize ışık süratiyle gelmiş biri var karşımda; Esther James. Esther ile bir Şenlik münasebetiyle tanıştım. Ankara’nın tarihi semti Altındağ’ın en işlek caddesinde bulunan Afrika Kültür Konutu’nda çok hareketli bir gün yaşandı geçen hafta. Davetli olarak geldiği aktiflikte saç örerek bir şov yaptığında, önünde saçını yaptırmak için kuyruk oluştu adeta. İşinden aldığı keyfi görüp ve bu örgünün de o coğrafyada gelenek olduğunu duyunca onunla konuşmam gerektiğine karar verdim. Bu geleneğin ve çikolata hoşu Esther’in kıssasını dinlemek istedim. “Pazar günü Nijerya’ ya dönmem gerekiyor, ancak kesinlikle geleceğim” dedi. Beni kırmadı ve soluğu Oda Tv’nin Ankara ofisinde aldı.
SAÇ ÖRGÜSÜNE VE GELENEKLERE TUTUNAN BİR YAŞAM
Federal bağımsız bir Cumhuriyet olan Nijerya’ da, bir başşehir idaresi; Federe Devlet statüsünde 36 eyalet ve bu eyaletlere bağlı 774 lokal ünite olduğunu; Esther ve ailesinin de Bassa yerel/ırigwe yaylası eyaletinden geldiğini öğreniyorum. Anne ve baba dahil 8 kişilik bir ailede büyümüş “Ortalama bir aileden geliyorum. Babamız o vakitler Plato Eyaleti valisinin ofisinde şefti ve annemiz kuafördü. Televizyon Yapım diploması aldım. NTA’dan (Nijerya televizyon Kurumu) Televizyon Koleji Jos. Bizler açısından büyümek maddi manada büyük bir zorluktu, babamız Devlet Valiliğinde şef olarak hükümetle çalışıyor olsa da, geliri 6 çocuklu aileye bakmak için kâfi değildi. Ebeveynlerimiz daha genç yaşta evlenmiş. (Rahmetli) annem çok yoksul bir aileden geliyor. Kendi annesini çok erken yaşta kaybedince, bu durum onu 11 yaşında örgün eğitimi olmadan evlenmeye itmiş. Bildiği tek ticaret Afrika örgüleriymiş.”
Bu örgünün onlara doğal bir ikram olduğunu söylüyor. Bu iş sayesinde en varlıklı mahallelerden birinde, fakat yoksul beşerler olarak yaşamanın ve bu el sanatını bir kar aracı haline getirmiş olmanın bir ayrıcalığı olduğunu ekliyor: ”Rahmetli annem, zenginlerin ve onların çocuklarının saçlarını mango ağacının altında örerdi. Biz de çalışanların çocukları ve ailesi olarak bir hükümet karargahı binasında yaşıyorduk. Uygun bir eğitime sahip olmak ve çok kültürlü bir ortamda yaşamak büyük bir zorluktu. Annem uygun bir mesken bayanıydı ve aileye kol kanat gerebilmek için tek çıkar yolu bu saçı yapmaktı.”
Anlatırken masalsı geliyor, Afrika diyarlarından siyah insanların bu hayat hikayesi. Latin Amerika’nın kesik damarlarını dinliyorum güya Eduardo Galeano’dan; lakin bu bir Afrika öyküsü diyorum, ancak fark eden bir şey yok. Annesinin çok yorulduğunu, bazen ay ışığını kullanarak sabahtan akşama kadar saç yaptığını, elektrik kullanamadığını söylüyor. Mango ağacının altında, ana caddeye bakan meskenin çabucak yanında küçük iş ofisi açmışlar daha sonra. Ofis açmak, güya kölelikten kurtuluş üzere, azad edilmiş üzere bir pay kapılmalarına neden olmuş.
“Ailedeki herkes daha fazla kazanmak ve aileyi desteklemek için Afrika saçı yapmayı öğrenmiş vakitle; olağan okula gitmelerine yardımcı olmuş; lakin öbür kardeşleri yalnızca ilkokula kadar okuyabilmişler. ”Annemizin güçlü müşterileri vardı. Onlardan biri, bir mesken yardımcısına gereksinim duysa, hangi kente gideceklerine bakılmaksızın çocuklarını onlara sunar. Fakat bir kaideyle “bizi kendi çocukları olarak almalılar, maaşları yok fakat bizi okula koymalılar”. Yani bizim köy ve kasaba kültüründeki besleme anlayışından bahsediyor.
Kendi kıssasına biraz orta vermek ve şu örgünün öyküsünü dinlemek istiyorum.
“Afrika gelişiminin çok çeşitli ve Cetlerinin uygulamaları nedeniyle temsili saç bölümleri vardır. Afrika saç tarzları ve Afrikalı Amerikalılar ortasında daima değişiyor, lakin ortak bir geçmişte kurulmuş durumda. Afrika’daki tarz, sırdaşları yahut aile üyeleri tarafından daima olarak hazırlanır. Afrika’nın varlıklı kültürel mirasının sembollerinden biri klasik Afrika saç tarzları. Bir kültürü birbirinden ayırır.”
Garip olan, bugün saçı için haftalardır sokaklara dökülen İran bayanlarının, Afrika toplumunda saçını hal vermek suretiyle gösterme uğraşı. Kültürler ortası farklılıkların şaşkınlığını yaşıyorum bir an. Afrika’ da saç özgür lakin bayanların ezilmişliği öteki bir yerden tartışılıyor. ”Eski Afrika toplumlarında saç modeli değerli bir ögeydi. Ekonomik, uygar ve toplumsal statüyü sembolize eder. Birebir vakitte manevi bir kehanet aracı olarak da kullanıldı. On beşinci yüz yılın ortalarında, birçok Batı Afrika toplumsal tertibinde iletilerin taşıyıcısı olarak saçlar doldu” (Tharps ve Byrd 2001). Bu Afrikalılar — Mende, Wolof, Yoruba ve Mandingo sakinleri – köle gemilerinde büsbütün “Yeni Dünya” ya taşındı. Bu ağların içinde saçlar sıklıkla yaş, uygar durum, etnik kişilik, din, zenginlik ve lokal sıralamayı iletirdi. Afrika saç tarzları de bir coğrafik bölgeyi tanımak için kullanılabilir.” Mesela Senegal’in Wolof kültüründe, küçük çocuklar saçlarını kıvırcık yapamadıkları için tıraş ediliyorlarmış… Bugün, bu klasik Afrika saç tarzlarının birçok Atlantik’in batı dünyasına geçti diyor. Kimilerinin neredeyse soyu tükenmiş olsa da, birden fazla kökenlerine mahsus kalırmış. Birden fazla vakit, muhakkak etnik kökene ilişkin bireyleri tanımlamaya bile yardımcı oluyorlarmış. ” Şu anki yaşımız için Afrika saç modeli, tıpkı rastgele bir milletten öteki rastgele bir bayan için geçerli olduğu üzere sevgilimiz üzeredir. Bu saç tarzlarını yaptığımızda, Afrika hissini içten içe getiriyor; koyu cildimize bir iltifat. Bu bir kimlik ve ne cins bir elbise giydiğimize bakılmaksızın gerçekte kim olduğumuzu anlatıyor. Bizi herkesten ayıran şey bu”
Onlar açısından, öteki ulusların saçlarını onlar üzere örmelerinin kendileri için büyük bir gurur olduğunu; zira bunun Batı tarafından takdir ve kendilerini kabulleniş olduğunu söylüyor. Yüzyıllardır her türlü ayrımcılığa ve köleliğe de maruz kaldıkları için, saç üzerinden bir meydan okuma ve zafer üzere hissediyorlarmış. Siyahların müziği ile dans etmeleri ve saçlarını onlar üzere örmeleri Esther ve o coğrafya için kazanılmış bir savaşı temsil ediyor. ”Herkesin kültürünü ve dinini seviyorum ve hürmet duyuyorum, bizi kendi yollarımızda eşsiz kılan şey bu. Olayın şirin toplumsal taraflarına ek olarak, bir düşmanın elindeki saçlar, sahibine ziyan verecek tehlikeli bir çekicilik yahut “ilaç” üretiminde bir bileşen haline gelebilir.” diye de ekliyor.
Peki tekrar senin öyküne devam edelim kaldığımız yerden; zira duygusal bir an yaşandı ve ben onu kesmek istedim; havayı dağıtmak ve mevzuyu saça taşımak istedim. Aslında uygun de olmuş. Esther, besleme olarak gittiği meskende verilen kelamlar tutulmadığı için okuyamamış. Meskenden çıkıp kardeşleri Daniel ve Solomon ile saç işine devam etmişler. Bu sırada anne ve babası boşanmış. Bu durum onun için farklı bir travma güya.
”Geldiğim kent, kabilemin geldiği lokal bölgeden, yani ırigwe (miango halkı). Miango halkının daha az eğitimli olduğu ve piyasada yalnızca patates ve başka besin unsurları üzere şeyler sattığı biliniyor. Erkeklerin alkolik ve sorumsuz erkekler olduğu bilinirken, kızlarının babaları ve örgün eğitimi olmayan bebekleri doğurduğu biliniyor. Kabileme ve halkıma dönüp baktığımda, bu cins kurbanların yüzde 80’inden biri olduğumu gördüm. Ve öykümü değiştirmeye karar verdim”
Şu anda Ankara’da NTR TV ile TV sunucusu olarak çalışıyormuş. Buraya gelene kadar hem çalışıp hem okumak ve kardeşlerine bakmak üzere bir yükümlülük üstlenmiş. 35 yaşında Esther. Bizde yaş 35, yolun yarısı eder diye bir kavram olduğunu söyleyince, kendi coğrafyası için bu kadarını bile hayal etmediğini söylüyor. Televizyon dışında neler yaptığını merak ediyorum haliyle. ” Hafta içi ve hafta sonları medyada çalışıyorum. Rezervasyona bağlı olarak farklı kuaför salonlarında kuaför olarak çalışıyorum. Kız kardeşim de burada, Türkiye’de. Tam vakitli bir iş yapıyor. İnsanları Afrika saçı konusunda eğitiyorum, bir vakitler 35 iştirakçiden üçüncü olduğum Nijerya Afrika Saçı Müsabakasına katıldım. Türkiye’ye birinci geldiğimde Afrika saçı yapmak birinci işimdi. Türk Afrika kuaförleri tarafından farklı kentlere çağrıldım. Hiçbir vakit milletlerarası bir davetim olmadı lakin hem Nijerya’dayken hem de burada Türkiye’deyken kentler ortası davetim oldu.”
Burada çok memnun olduğunu söylerken, geçmişteki acılarını ve evlilikle boşanma kısmını es geçtiğini de ekliyor; ben de hiç girip deşmiyorum yarayı.
Vakit daraldı ve Esther için Nijerya’ ya gitme vakti. Havaalanına gitmesi için servise kadar bırakıyorum onu. Bir müddet kardeşleriyle vakit geçirip geri geleceğini ve bana saç yapacağını söylüyor. Ben ise çok emin değilim bu saç için; yakışır mı yakışmaz mı? bilemedim.
Hoş çakal Esther, güle güle git ve geri gel.
Özlem Kalkan