Batı Anadolu kıyılarına karşı, Edremit Körfezinden İzmir açıklarına kadar uzanan Midilli Adası ile Küçük Asya ortasında tarih boyunca daima sıkı bir münasebet vardı.
Çanakkale’nin Assos kayalıklarından İzmir’in Karaburun’una kadar, kuzey rüzgârı poyrazın köpürttüğü dalgalarla akan bir ırmak üzeredir ortada deniz.
Zaman vakit çoğaldı vakit zaman azaldı, hatta koptu Midilli ile Anadolu kıyıları ortasındaki bağlantı.
Yabancı güçlerin kışkırtması, siyaset adamlarının öngörüsüzlüğü savaşa bile yol açtı.
Aynı sokağın komşularını birbirinden ayırdı.
Ancak toplumlar artık çekişme, gerginlik istemiyor.
Ne olur karşılıklı anlayış için sıkıntılar çözülse!
Kara bulutlar görünmese masmavi gökyüzünde!
Huzur içinde yaşansa kadim Ege Denizi etrafında.!
Barış insanın ekmeğidir.
Son günlerde, varış iskelesi merkez Midilli kenti yerine Plomari köyü olsa bile, İzmir Büyükşehir Belediyesi çok yerinde bir kararla, İzmir ile Midilli Adası ortasında gemi seferlerine başladı.
Metropol İzmir ile hoş Midilli ortasında yeni bir bağ kuruldu.
Turizm ve ticaretin gelişmesinin önü biraz daha açıldı. Evvelce, çağlar boyunca ne kadar çok masraf gelirdi beşerler karşılıklı bu kıyılarda.
1900 başları Midilli’de liman ve kordon
*
Çağlar boyunca birçok kültürlerin uzunluk attığı Midilli Adası Türklerin geçmişinde de kıymetli bir yere sahiptir.
Ada 1462 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedildi. Uzun yıllar Osmanlı toprağı olarak kaldı.
Ege Denizinde değerli bir yersel pozisyona sahip Ada’ya giderek artan bir Türk nüfus yerleştirildi.
Barbaros Hayrettin Paşa üzere Osmanlı tarihine damga vuran bireyler yetiştirdi Midilli.
Fetihten sonra, Fatih Sultan Mehmet’in buyruğuyla Ada’ya yerleşen sipahi beyefendisi Vardar-Yeniceli, Adem oğlu Yakup Ağa Midillili Katerina isimli bir hanımı nikahladı. Oruç, Hızır, İlyas, İshak isimli denizci, tüccar, Devlet adamı olacak dört oğlu oldu.
Bu oğullardan, sonraları Barbaros/Kızıl Sakallı olarak anılacak adalı Hızır, Hayreddin (din için iyi olan) ismini aldı, Osmanlının “Kaptan-ı Deryalığı”na yükseldi.
Artık tüm Akdeniz’in egemeniydi “O”.
Baba ocağı Midilli’ye medrese, hamam, çeşme üzere eserler bıraktı.
İzmir’in derin körfezinden çıkılınca çabucak karşıya çıkan Midilli Adası ile İzmir’in eski çağlardan beri süren alakası Osmanlı periyodunda de sürdü.
1670 yılında Midilli Mutasarrıfı (yörenin devlet yöneticisi) olan Dervişzade Mehmet Paşa, İzmir-Ödemiş-Birgi kökenliydi.
O, birebir vakitte yörenin “Derya Beyi”; Ege Denizinde güvenliği sağlayan, tüccar gemilerini soyan korsanlarla gayret eden, Osmanlı donanmasına gerektiğinde gemi ve asker sağlayan bir yöneticiydi.
Ruslarla Ege Denizinde yaşanan çatışmalar ortamında, 1772’de, Cezayirli Gazi Hasan Paşa Midilli kentinin etrafını yeni surlarla güçlendirdi.
1867 yılında yaşanan vahim sarsıntıyla kentle birlikte yıkılan surlar günümüzde itinayla restore ediliyor.
Su kemerleri inşa edip kente su getiren, çeşme ve hamamlar yaptıran Hasan Paşa, 1773’te İstanbul Teknik Üniversitesi’nin birinci nüvesi olan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’u kuran Devlet adamıdır tıpkı vakitte.
Midilli Kalesi içindeki, hala ayakta kalan kışla ve cephane de onun yapıtlarıdır.
“Vatan Şairi” olarak anılan Namık Kemal’e de sürgün edildiği yıllarda kucak açtı Midilli.
1879’da geldiği, 5 yıl kaldığı Ada’yı çok sevdi, büyük şair. Birçok yapıtını, 20 kadar yeni Türk okulunun açılmasına öncülük ettiği Midilli’de yazdı.
Yaşadığı sürece daima karşıt bir politik hali olan Namık Kemal’in çağının siyasal ortamını yansıtan şu dizeleri hiç unutulmamıştır:
“Muini zalimin dünyada erbab-ı denaettir
Köpektir zevk alan sayyad-ı bi-insafa hizmetten”
“Dünyada zalimin yardımcısı, aşağılık kimselerdir;
İnsafsız avcıya hizmetten zevk alan lakin köpektir.”
*
Osmanlının Balkan Savaşında aldığı ağır hezimetin akabinde Midilli Adası Ocak 1913’da, o vakitlerin küçük Yunanistan devletinin gönderdiği Averof isimli zırhlı gemiye çatışmasız teslim edildi.
O vakitler Osmanlının ağır silahlarla donatılmış, zırhlı denilen gemileri yoktu.
Oluşan gergin ortamda birçok Midillili Türk adayı terk etti. Kalanlar da Ocak 1923’de imzalanan Lozan Mutabakatıyla Anadolu’daki Rumlarla mübadele edildi.
Çok sancılı süreçlerdi bunlar.
Doğdukları topraklardan ayrılmak hem Türkler hem de Rumlar için güç olmuştu.
Midillili muhacir Türkler başta Ayvalık, Bergama, Foça, İzmir’e gönderildi. İstanbul’a gidenler de oldu.
Bunlar ortasında Ada’yı en son terk edenlerden biri Kulaksızoğlu Halim Bey’in oğlu Suphi Beyefendi ve yakınlarıydı.
Halim Beyefendi ve ailesi
*
19.yüzyıl sonu, 20.yüzyılın başında Midilli Adası’nın en tanınmış ailesiydi Kulaksızoğulları.
Soyun başlatıcısı, bir Yeniçeri ağası olan Mehmet Ağa idi. Büyük olasılıkla Osmanlı Devleti’nin 18.yüzyılda yaptığı savaşların birinde kulağını kaybetmişti. Bu nedenle ona Kulaksız diyorlardı.
Trabzon’a yerleşmiş Kulaksız Mehmet Ağa burada geniş bir aileye sahip oldu. Kızını Kütahyalı bir Beyefendi ile evlendirdi. Torunu Mustafa Trabzon’da doğdu.
Kulaksız Mehmet Ağa ölünce, aile içinde mal mülk paylaşımı uyuşmazlığı ortaya çıktı. Mehmet Ağa’nın oğulları Kütahyalı damadı öldürdüler.
Mehmet Ağa’nın kocası öldürülen kızı, bebeği Mustafa’yla birlikte Midilli’ye, Ada’da bir tersane işleten, ona kucak açan dayısının yanına göçtü.
Dayı yanında yetişen Mustafa, farklı olumlu davranışlarından ötürü olsa gerek Ada’da saygınlık kazandı ve ünü Payitaht’a, İstanbul’a kadar ulaştı.
Sultan onu “Nazır”, “Bakan” yaptı. Midilli Adası ve karşısındaki Küçük Asya kıyılardan sorumluydu.
Ada’yı, 1821 Yunan isyanı üzere olaylarda suhuletle yönetti. Midilli kentinin Müslüman mahallesindeki, bugün bile tüm görkemiyle kısmen ayakta kalan Yeni Camiyi, Çarşı Hamamını inşa etti.
Bu toplumsal ortamda sarsıntılarla daima sarsılan Ada şiddetli bir veba salgını yaşadı 1840’da. Kırık bin kişi öldü.
Hayat devam ediyordu. Kulaksızoğlu Mustafa Paşa kendine, artık yerinde olmayan, yıkılmış büyük bir konak yaptırmıştı. Osmanlı’nın paşalık verdiği oğlu İsmail, Ada’yı 1850’lerde ziyaret eden Sultan Abdülmecid’i bu konakta ağırladı.
Armağan olarak konağa iki büyük ayna gönderdi genç yaşta ölen Sultan. Sonraları yıkılıp gitti bu konak.
Kulaksızoğlu Mustafa Paşa’nın oğlu İsmail Paşa, onun oğlu Halim Beyefendi de emsal sorumluluklar, vazifeler üstlendi Ada’da.
Soy, Osmanlıya sadıktı ve hizmete devam ediyordu.
Kulaksızoğlu Halim Beyefendi güzel görülü, lakin otoriter kişiliğiyle Midilli’de Rum, Türk herkes tarafından hürmet gören bir insandı. Bir müddet Mutasarrıflık yaptı. Yani Midilli Sancağının, etrafının (ilçenin) yöneticisi.
Daha sonraları Ada’ya Mutasarrıf olan Namık Kemal Beyefendi ve Fahri Beyefendi devirlerinde Osmanlı idaresi ile Rumlar ortasından vakit zaman münasebetler gerginleşti.
Balkanlardaki lokal milliyetçilik rüzgarları adalı Rumları da etkiliyordu.
1876 yılına gelindiğinde Ada’nın Mutasarrıfı Mehmed Haşim Efendi idi. Üçü Müslüman üçü Hıristiyan’dan oluşan bir Belediye Meclisi tarafından yönetiliyordu Ada’nın bayındırlık işleri.
Osmanlının “Kocabaş” dediği Rum ileri gelenleri Ada’nın toplumsal ömründe hayli tesirliydi.
O yıl yapılan sayıma nazaran Ada’da yaklaşık 80.752 Hıristiyan, 13.696 Müslüman yaşıyordu.
Zeytinliklerle donanmış Midilli Adası çok insanın karnını doyurabiliyordu.
Günümüzde Halim Beyefendi Yalısı ve kent manzarısı
*
Bugün de Midilli kentinin en mutena yerinde bulunan, üç katlı, duvarları pembe renkli alımlı konak/köşk Kulaksızoğlu Halim Bey’in ailesi için yaptırdığı, yaşadığı yapıdır,
Konağın merdivenli ön cephesi kuzeye, bağlı oldukları İstanbul tarafına bakar.
Kulaksızoğlu Halim Beyefendi ve oğlu Suphi Beyefendi, yeni filizlenen Osmanlı burjuvazisinin, moderniteye yönelmiş örneklerindendi.
Sahip oldukları geniş mal mülkün, Osmanlının onlara verdiği güçlü otoritenin, esaslı İslam geleneğinin yanı sıra Avrupai hayat biçiminin da pek uzağında değillerdi.
Ama lokal geleneklere de bağlıydılar. Kız evlatlar el üstünde tutulurdu Ada’da. Ne yapılır edilir kız çocuklara uygun bir çeyiz hazırlanır, kesinlikle bir konut sahibi yapılmaya çalışılırdı.
Suphi Beyefendi evlenince alımlı yalıdan ayrılmış kentte diğer bir meskene taşınmış, Halim Bey’in konağı kızı Cahide Hanım’a bırakılmıştı.
Kadim Anadolu’nun esaslı anaerkil geleneğinin bir türevi olan bu tavır, bayanı öne çıkaran görünümüyle, Midilli’de de devam ediyordu.
Kulaksızoğullarının Midilli’deki son temsilcisi Suphi Beyefendi ailesi ile birlikte, Balkan Savaşından sonra Ada’nın Yunanistan’a bağlanmasıyla, muhacir olarak, muhtemelen gözyaşları içinde Midilli’den ayrıldı.
Bir gün geri döneceğini düşünüyor muydu? Bilinmez!
Yalnızca anılar kalıyordu geride.
*
Halim Bey’in görkemli yalısı yakın vakitlerde, dedesi Mustafa Ağanın yaptırdığı Çarşı Hamamı üzere, Midilli Belediyesince restore edildi ve çeşitli stantların açıldığı bir yere dönüştürüldü.
Darası Midilli kenti ortasında narin bir inci üzere duran Yeni Caminin ve Ada’nın dört bir yanına dağılmış Osmanlı yapıtlarının tamirine.
Aynı formda Anadolu’nun çeşitli yerlerinde bulunan gayrı Müslim yapılarına ve antik yerleşimlere.
Umulan, bu övgü dolu davranışların, tamiratların yaygınlaşması.
Geçmişten günümüze kalan eserler; nerede olursa, kim yapmış olursa olsun insanlığın bize bıraktığı birer miras değil mi?
Korumak, yaşatmak tarihin bize verdiği bir sorumluluk…
Midilli Yeni Cami
*
Midilli’nin tanınmış muharrirlerinden Stratis Balaskas, 2000’li yıllarda, Halim Bey’in İstanbul’a göçmüş torunu, Suphi Bey’in kızı Müzdan Hanım’la bir ropörtaj yaptı. Türklerin Midilli’de yaşadığı o devirle ilgili Müzdan Hanım’ın anılarını kaydetti.
Daha sonra bu anılar Midilli’de Halim Bey’in köşkünde açılan bir stantta, Müzdan Hanım’ın oğlu Can Elgiz’in katkılarıyla, o devir fotoğraflarıyla birlikte panolarda da gösterime sunuldu.
Bana da Midillili dostların isteği üzerine, Yunanca sergilenen bu anıları, İngilizceden Türkçeye çevirmek düştü.
Halim Bey’in günümüzde İstanbul’da yaşayan bir başka torunu Aslı Melek Görk de Kulaksızoğlu ailesi ile ilgili açıklayıcı bilgiler iletti.
Müzdan Hanım’ın olduğu kaydedilen anılar içinde annesi, Halim Beyi’in tek kızı, Suphi Bey’in kız kardeşi
Cavide Hanım’ın anılarının yoğunluklu olduğunu belirtti Aslı Hanım.
Midillili Kulaksızoğlu Müzdan Hanım’a atfedilen anılar, başta İzmir olmak üzere Ege kıyılarında yaşayan birçok adalı muhacirin cetlerinin yaşadığı topraklarla ilgili ortak hislerini yansıtan bir dokümandır.
Bu tanıklık, İzmir’de, Batı Anadolu’da yaşayan muhacirlerin sahip olduğu kültürün yaygınlığı ve derinliğini de kaydeden çok değerli izlerdir.
S.Balaskas’ın söyleşisinde, bakın 1900’lerin başlarında Midilli Adası ve kenti, oradaki hayat konusunda neler anlatıyor Müzdan Hanım:
“Tepe’nin üstündeydi Midilli Kalesi. Üç tarafı denizle çevriliydi. Duvarları kalındı. Kalenin dışına süper bir okul inşa etti Hıristiyanlar. Türk çocukları da okuyacaktı orada. (Dedem) Halim Beyefendi okulun bayan öğretmenlerine, kız çocuklarına yardımcı oldu. Onun konutunda de bayanlar vardı. Uygun şeyler öğrensinlerdi kız çocukları”.
“Bir diğer türlüydü (Midilli’de Yeni) Caminin minaresi. Gördüklerimizden daha kısa, bildiklerimizden daha kalındı. Kızıl taştan yapılmıştı. Şerefesinde küçük lambalar vardı. İmam her gece ışıklarını yakardı. Aman Allahım, ne hoştu Caminin avizelerinin ışıkları. Cam pencerelerden dışarıya aksederdi. Daracık sokaklar mavi, yeşil, kırmızı renklere boyanırdı bu ışıklarla!
Bütün mahalle yeterlilikle, güzellikle doluydu… Ah Anacım… Bütün bu uygunluklar nereye gitti? Kim aldı onları, kim sakladı? Avizeleri kim söndürdü?”
“Küçük çocuktuk. Çarşıdaki (Yeni) Caminin karşısındaki büyük hamama giderdik. Onu büyük dedem Mustafa yaptırmıştı. Hamamın yuvarlak kubbelerinde küçük pencereler vardı. Yıldız biçimindeydiler. Pencerelerden içeri sızan ışıkları seyretmek harikaydı…
Kendi konutumuzda de hamamımız vardı. Fakat biz yine de çarşıdaki hamama giderdik. Annem arkadaşlarıyla orada muhabbet ederdi. Meraklı (dedikodu seven) kulaklar onları hamamda dinleyemezdi ki!”
“Ekimin birinci günlerinde ortadan kaybolurdu (dedem) Halim Beyefendi…Şafakta atına biner masraf, gece geç saatlerde geri gelirdi. “Zeytinliğe gitti…”, sıkıntısı annem. Kentin yakınındaki tarlalara. Büyük (adanın kuzeyindeki) Kalloni Ovası’nın üstüne.
Halim Beyefendi meskene döndüğünde zeytinyağı kokardı. Kedro, Nikhtanda yağhanelerinin, yağ depolarının ağır kokusu sinerdi üstüne. Yeşil zeytin tanelerinden sıkılan taze yağın kokusu. Bir dilim sıcak ekmek üstüne çokça dökülmüş yağın, onun üstüne serpilen kekiğin kokusu”.
“Ah hoş kızlar… Lakin (Halim Bey’in köşkü) ne ev! Önde büyük bir bahçe, geride bir tane daha. Bütün aileye yetecek büyük odalar. Büyük pencerelerden dışarısını seyrediyorduk. Kaledeki suvarileri, büyük denize açılmış gemileri, büyük dedem Mustafa’nın yaptırdığı (Yeni) Caminin mükemmel kubbesini.
Burası (Halim Bey’in yalısı), işte bir efendinin evi…Üç katlı, kızıl duvarlı, (Ayvalık’taki) Sarımsak’ın güzel kızıl taşlarından yapılmış, büyük merdivenli. Görmediniz mi?”
Duygu dolu anılar, Kulaksızoğlu Suphi Bey’in kızı Müzdan Hanım’ın lisanından peş peşe sökün ediyordu:
“Allahım… Sokağa bak…Belediye çalışanları ne kadar tembel! Kirliliğe, çöpe bak…Görmüyor musunuz? Şayet dedem (Halim Bey) sağ olsaydı ve bu dağınıklığı görseydi, Rum olsun, Türk olsun, hepsini (Midilli’de) çarşıya toplar, azarlardı.
Bu işi yapmaları için onlara para vermiyor musunuz? Utanın? Ah, dedem bir sağ olsaydı…O sert ama merhametliydi. Bu sebeple kimse ondan şikâyet etmiyordu. Herkes hürmet ediyordu. Papazlar da imamlar da. Hristiyanlar da biz de…”
“Halim Bey’in güvercinleri meşhurdu. Koyu kızıl-yeşil yahut gri boyunluydu güvercinler. (Midilli’nin ünlü güvercinleri) güya havada dans ediyormuş üzere uçarlardı. Şu acayip Avrupa dansları üzere.
Bunlardan birini ben de öğreniyordum. Pazarları öğlenden sonraları, büyük bir salonda, gramafonun çıkardığı seslerle sallanıp duruyordum.
Herkes bu güvercinleri tanıyordu. Kuşlar, mahallelerin üstünde daireler çizip uçarken, ahali onları parmakla gösteriyor, “İşte Halim’in güvercinleri geliyor”, diye bağırıyordu.
Güvercinler büyük konutumuzun art bahçesine inmeliydi. Bunun için Halim garip sesler çıkarıyor, onlara yol gösteriyordu. Bu sesleri hala hatırlıyorum.”
1900 başları, Midillide çarşı ve Yeni Cami
*
Bir ayna!
Muhacirlerin belleğinden silinmeyen izler, hala yaşayan hisler.
Ancak anılarda kalmamalı güvercinler.
Güvercinler getirmeli huzuru, barışı!
Kuş üzere özgür olmalı insan! O yakadan bu yakaya uçmalı.
Müzdan Hanım’ın hatırladığı güvercin sesleri günümüzde de karşılıklı yankılanıyor hala.
Dostluk, müsamaha, sevgi…
Kem kelamların duyulmadığı, kem gözlerin görmediği günler yaşamalı bu denizin, bu toprakların insanları. Makus niyetlilere fırsat vermemeli.
Karşılıklı gidip gelmeli durmadan gemiler.
Birçok Midilli muhacirinin lisanından düşmeyen; Bergama’da Romalılardan kalma Serapion mabedinin, Kızlavlu’nun yıllarca bekçiliğini yapan Midillili muhacir merhum Raise Hanım Teyzenin avluda oynayan çocukların başını okşayıp, yaşlı gözlerle mırıldanarak söylediği,
“pu ine omorfi Mitili mu”,
“nerede benim hoş Midilli’m”;
sözcükleri üzere sözler, anılar dostluğun bir modülü olmalı:
Sonunda hepimiz insanız.
Sefa Taşkın
Dikili/Bergama/İzmir
26.08.2022