İktidarın sandığı üzere buyrukla, talimatla normalleşmemiz mümkün değil toplum olarak. Hem maddi yıkımının altından kalkmak hem de travmasını üzerimizden atmak kolay olmayacak sarsıntı felaketinin. Zira, bazılarına nazaran yüzyılın sarsıntısıydı yaşadığımız. İşin içine ilahiyatı sokup sorumluluğu “aşkın bir güce” atma kurnazlığı, yaşadığımız yıkımın nedenini unutturamaz bize. İhmal de ortada sorumlusu da belirli.
Normale ne vakit döneriz bilinmez, bu yüzden yıkılmış kentleri yine ayağa kaldırmak mümkün mü, ona odaklanalım hiç değilse. Ölümcül bir sarsıntının akabinde nasıl toparlanılır nitekim?
2015’te yakın tarihin en yıkıcı sarsıntılarından birini yaşayan Nepal’in yaptığını anımsamakta yarar var. Yaklaşık 9 bin kişinin öldüğü, tüm kasabaların kentlerin yerle bir olduğu, antik tapınakların enkaza döndüğü çok büyük bir felaketti, 7.6 büyüklüğündeki Nepal sarsıntısı. O sırada Everest dağına tırmanan 21 dağcı da hayatını yitirmişti. Can kaybı açısından kıyaslanamaz ancak tahribatı hakikaten bizimkine yakındı. Ülke sözün tam/tüm manasıyla kaosa sürüklenmişti. Yardım grupları bölgeye koşmuş fakat toprak kaymaları uzak köylere ulaşımı engellemişti. Kurtarma takımları yaklaşık 500 bin binada mahsur kalanları bulmakta zorlanmıştı.
Bakın sonra ne oldu?
Felaketin çabucak akabinde ABD’deki Stanford Blume Sarsıntı Mühendisliği Merkezi’nden bir mühendis grubu, zelzelenin bölge üzerindeki tesirini varsayım etmek için bulut tabanlı bir bilgi süreç modeli oluşturdu. Merkez çalışanları sarsıntıdan çok uzakta olmalarına karşın, modelleme çalışmaları alandaki toparlanmayı planlamak için kullanıldı. Bu modeller, yardım için erken karar verme sürecini desteklemede değerli bir bilgilendirme aracıdır. Kurtarma çalışmalarında, beklenen kayıpların büyüklüğünü, bu kayıpların muhtemelen nerede meydana geldiğini anlayabilmek için son derece muteber bir usuldür bu. Google’ın Earth Engine takımının dayanağıyla bir ortaya getirilen bir dizi ögeye dayanan bu modelde, ABD Jeolojik Araştırmalar Sarsıntı Tehlikeleri Programı tarafından üretilen ShakeMap kullanıldı. ShakeMap, Nepal’deki sarsıntı yoğunluğunun gerçek zamanlıya yakın harita kestirimlerini sağladı.
Coğrafi bilgilerin önemi
Buna ek olarak model, yerle ilgili lokal sarsıntı amplifikasyonunu araştırmak için NASA’nın Dijital Yükseklik Modellerini de içeriyordu. Araştırmacılar ayrıyeten insanların nerede yaşadığını, binaların nerede bulunduğunu, bu binaların hasar görebilirlik özelliklerini tanımlayan coğrafik dataları de uygulamışlardı. Hasara karşı hassaslıklarını anlamak, yıkımın ölçeğini, mekânsal dağılımını, ölümlerin mümkünlük dağılımını belirlemek için sarsıntı şartlarındaki Nepal binalarının detaylı modelleri geliştirildi, tahlil edildi.
Bu model Nepal’e yardım stratejisini planlamak için de kullanıldı. Stanford tesir modeli Nepal İçişleri Bakanlığı’nın hasar anketleriyle birlikte uygulanarak hasarların ölçeği, coğrafik dağılımı, yıkılan konutların tekrar inşası için gereken gereksinimleri iddia etti. Bu ortada Blume Zelzele Mühendisliği Merkezi’nden öteki Stanford öğrencileri de istekli olarak sanal bir sarsıntı takas merkezinin küratörlüğünü yaptılar. Öğrenciler web sitesinde Nepal’de kurtarma çalışmaları yürütenler için en ilgili haberleri, fotoğrafları, teknik bilgileri topladılar. Ayrıyeten Dünya Bankası ile Birleşmiş Milletler için binaların neden çöktüğünü belirleyen, inançlı tekrar inşa için tavsiyeler veren bir rapor hazırladılar.
Nepal’deki zelzeleden evvel bu modelleme, Katmandu Vadisi’nde süratli kentleşme ile binaların kademeli olarak genişletilmesi nedeniyle zelzele riskinde kaygı verici bir artış olduğunu ortaya koymuştu. Nepal uzun yıllar sürecek bir düzgünleşme programı planlayıp uygularken, bu çeşit dinamik risk modelleme araçları ülkenin daha dirençli bir geleceğe hakikat bir yol seçmesine yardımcı olabildi.
Depremden evvel kulak verilmeyen bilime hiç değilse felaketin yaralarını sarmak için artık başvurmalı. Stanford modeline misal bilgi araçlarıyla önemli tahliller yapılabilmeli, ülkenin yine inşası için gerekli olan gereksinimlerin teminine gidilmeli.
Henüz hiç bir modelleme yapılmadan, “bir yıl içinde binaları yine dikmek için” sarsıntı bölgelerine kazma kürekle dalmakla yeni felaketlere kapı aralamış olmayalım.
Nepal Modeli duruyor işte önümüzde.