Derin bir gerçeklik krizi içindeyiz. Türkiye sanat ortamı bugün geldiği noktada bu krizi aşmamıza yetmediği üzere onun giderek şiddetlenmesine takviye oluyor. Büyük yapımların, şampanyalı partilerin, zımnî sansürlerin ve uydurma gündemlerin ortasında, içeriği pek de kimse önemsemiyor.
Elbette sanat da öteki pek çok şey üzere süreçlerden etkilenecektir fakat mana, anlamsız tarafından üretilir. Bu bağlamda sonların muğlaklaştığını düşünüyor ve olayın en başına dönüyorum… Sanatkarın kendisine.
Konjonktürün getirilerini reddeden bir sanatçı Nejat Satı. Fotoğrafları irdelendiğinde süreçlere karşı yanıtlar izleniyor. Mana arayışının saptığı bir dünyaya karşılık veriyor. Soyutlamaları, bir irtibat ağı oluşturabilecek ilişkiselliğe sahip: Bir yandan soyut fotoğrafın hudut tanımaz duyumsama imkanını kullanırken bir yandan toplumsal hafızaya değiniyor.
İtalyan Yayınevi Skira’dan “Color As Psychological Balance” isimli kitabı çıkan Nejat Satı ile, tüm bu kanıların etrafında dolanan bir söyleşi gerçekleştirdik.
Necmi Sönmez ve Sabine Maria Schmidt’in metinlerinin yer aldığı kitap, sanatkarın üretim motivasyonunu özetler nitelikte.
Kariyerinizin başlarında yere mahsus çalışmalar deniyor, renkli yerleştirmeler düzenliyorsunuz. Daha sonra rengi medyum aracılığıyla tuvale entegre ediyor ve pentüre çeviriyorsunuz lakin her şey renkle başlıyor, renkle bitiyor. Bu süreci sizden dinleyebilir miyiz?
Okuldan mezun olduktan sonra üç yıl fotoğraf yapmadım, fotoğrafla uğraşasım gelmedi. O mühlet içerisinde okulda öğrendiğim pratikleri unuttum, Jean Dubuffet üzere. Dubuffet de okulu bitirdikten sonra uzun bir müddet fotoğraf yapmıyor ilkel fotoğraf yapabilmek için. Zira akademide öğrendiğin şeyle sanatçı olamazsın… Üretim bir manada insanın kendini keşfetme sürecidir. Ben de keşfedene kadar biçimsel manada bir “ressam” olmaktan kaçındım açıkçası.
Ressam olmanın ve sanatçı olmanın bugün çok da yakın manalara gelmediği düşünülüyor, siz ne dersiniz?
Bunu şöyle açıklamalı… Bugün geldiğim nokta saydığın ve saymadığın bir sürecin samimi bir eseri. Önümüzde koca sanat tarihi var, dünyanın neresine gidersen git; tek başına minimal abstract yapamazsın artık. Bana komik gelir. Doğal bunun ayrımı nasıl yapılacak o da kıymetli, karşı tarafa nasıl etki ediyor? Anlaşılabiliyor mu? Günün sonunda hayatımızın bir kısmı özel sermayeye bağlı, koleksiyonerlere. Onlar bunun ayırdını pek yapamıyor mesela. En kolayından bir Rothko’muz var örnek olarak sağ olsun. Beni hâlâ Rothko’yla kıyaslıyor. Ufuklar çok açık; o denli ki minimal ve soyut çalışan tek sanatçı Rothko, öbür yok. Halbuki bugün yalnızca Almanya’da minimal fotoğrafla uğraşan yüzlerce sanatçı bulunabilir.
Benim üzerine düştüğüm şey esasen başka bir taraf verebilmekti. Resme döndüğüm vakit yeni bir medyum arayışındaydım. Plastik bir gereç lazımdı… Petrokimya çağında yaşıyoruz, plastik bir çağ bu. Ararken ararken şu an kullandığım jelleri buldum ve medyumu karıştırarak sanayi tipi bir şeye dönüştürdüm; bir manada fotoğraf plastikleşti.
Malzemenin imkânları neden bu kadar değerli oldu sizin için?
Kalıcılığın olması değerli. Natürel ki Amerika’yı tekrar keşfetmiyoruz fakat biçimi geliştirip içgüdüsel yaklaşımımıza entegre ediyoruz. İşte o vakit malzemeyi şahsileştirmek gerekiyor. Süreç içinde evvel malzemeyi sözüme oturttum sonrasında ise farklı serilerimde soyutlamalarımı detaylandırdım. Üretime en çok yoğunlaştığım periyot 2010 – 2014 yılları ortasıdır. Şu an devam ettiğim işlerim daima o periyottan referanslı. Mesela “Yaralar” yeni görünürlük kazansa da çok uzun vakittir mesai harcadığım işlerdi. Bedensel morarmaları ise bu seriye Seyahat sonrası ekledim. O periyot her yerde gördüğümüz plastik mermi izleri daha evvel bedenen gördüğüm ziyanlara nazaran çok daha akılda kalıcıydı.
Melankoli Serisi, Cam Kırığı İlk bakışta tahminen anlaşılamıyor lakin politik bir istikametinizin olduğu söylenebilir mi?
Her an tabire açık olmasa da; içinde bulunduğumuz konjonktür, emin olun biz sanatkarları çok etkiliyor. “Melankoli” serisi de o denli çıkmıştı, Gezi’nin bir yıl öncesidir. Nedir o? Öfkedir işte… Öfke üzerine çalışmak istiyordum. Nasıl soyutlanır öfke? Pollock vaktinde kinetik olarak boyayı kullanıyor ve sıçratıyor. Ne kadar sert sıçratırsa yüzeyde o kadar sert bir form çıkıyor… Seyahat olaylarından bir yıl evvel, yasaklı birinci 1 Mayıs’ın sonrası; Kurtuluş’taki evimden dışarı çıkmış fotoğraf çekiyorum… Bir bankanın çatlamış camını gördüm. Taş atmışlar lakin kırılmamış, örümcek ağı üzere çatlamış cam. Malzememle çok uyumlu hem soyut hem somut bir formdu bu! Sonraları kendim camlar üzerinde varyasyonlar deneyip tuvale taşıdım bunları… İmza serim oldu sonra. Çok enteresan.
Mekâna mahsus çalışmalarınızdan bahsedebilir misiniz?
Mekâna has en büyük işim “Sessizlik_Fırtına” sergisindeydi. İzmir’de yıkılan eski Tütün Deposunda yapmıştık. Temelinde çok hoş bir yapıydı, sanat müzesi olabilirdi, korunabilirdi. Kuvvetli Holding yıktı maalesef burayı gökdelen yapmak için. Necmi Sönmez beni davet ettiğinde yerin o halinden büyülendim ve bulduğum nesnelerden bir şeyler üreteyim istedim. Binanın altını üstüne getirdim. İki tane dev üzere plastik palmiye bulduk. Yapay çimler… Peyzajda kullanmaya uygun taşlar vardı. Bunların hepsiyle bir alan yarattım, müdahale olaraksa sırf floresan renklere boyadım objeleri. O devirde Fahrettin Altay metrosu yapılıyordu. Metroda çökme oldu ve uzun mühlet bitmedi inşaat. Trafik çok berbattı. Her yerde belediyenin “Verdiğimiz rahatsızlıktan ötürü özür dileriz” yazıları… Hakikaten büyük rahatsızlık duymuş olacağım ki Adem Belediyesi koydum işin ismini. Adem Belediyesi: Cennetten bir kesim. Adem Belediyesi Park ve Bahçe çalışması… Verdiğimiz rahatsızlıktan ötürü özür dileriz…
Buluntu gereçleri kullandığınız öteki alanlar oldu mu?
Bir de ceket var. Babamın öldüğü vakte denk gelmişti. Kendisi devlet memuruydu, üç tane ceketi vardı toplasan. Yamalıydı dikerdi. Devlet memuru olduğu için zorunluluktu o denli diyeyim. Okul önlüğü üzere bir şeydi o denli görmek lazım. Tam ne vakte denk geliyor bilemiyorum lakin atölyeme yakın bir yerde bir muhasebeci vardı. Önünden geçerken koli koli evrak boşalttıklarını gördüm. İlgimi çekti diyebilirim; ben bunlarla bir şey yaparım, dönüşebilir. Mülkiyet üzerine de düşünüyordum o devir. Aldım onları, uzun bir müddet kenarda beklediler. Babam öldükten sonra onlardan ceket ve kravat diktim.
Pandeminin başlarında elimde bir kısım evrak daha kalmıştı. Benim için kağıtlarla işim bitmişti esasen, tekrar kullanmayı düşünmüyordum. Manasını bulmuştu. Seferihisar’da yalnızdım. Sıhhat Bakanı’nın maske açıklamasını duydum, eczanelerin ve dükkanların maske satması yasaklandı. Devlet maske verecek dendi. Bu çok ironik zira ben bir eczacı oğlu olarak uzun bir mühlet maske alamadım. Ağzıma poşu bağladım bir yerlere girerken. Bakan o denli bir şey deyince, eski evraklar tekrar çıktı gün yüzüne. Daha evvel “Yeni Nejat Eczanesi” isminde birkaç çalışma yapmıştım. Yeni Nejat Eczanesi ismine eski vergi iade evrakları üzerinden maskeler ürettim… Bu türlü bir taşlamaydı esasen. Bu da bağış kapsamında yapıldı. Buluntu materyallerle yaptığım ikinci iş. Bir de Bally kutuları var. Kutuların üzerine kendi yazı karakteriyle şahsî anekdotlar yazmaya başladım. “Yeni Nejat Eczanesi”yle birlikte devam eden bir seriydi bu. Artık yazsam önemli sorun yaşayacağım muhalif anekdotlar bunlar. Bunları o periyot İstiklâl Caddesi’nde sergiledik.
‘ÜRETİM BİÇİMLERİ YAŞAYIŞ BİÇİMLERİYLE GELİŞİYOR’
Üretimlerinizde farklı tetikleyicilerinin olduğu izlenimine kapıldım. Siz bunu nasıl görüyorsunuz?
İnsan değişiyor, üretim biçimleri benim için yaşayış biçimleriyle gelişiyor. Evvelden daha süratli yaşıyordum, artık daha yavaş yaşamama karşın daha sert işler yapıyorum. Bir şeyler daha sert hissediliyor demek ki. Bir beğenilme tasam da yok. Tersine daha güç kabul görecek işler yapma kaygısındayım son devirde. Yaralar yetmedi tuvallerimi kesmeye başladım artık. Atölyede sıkılmıştım, renkleri tam kesik arayan bir iş vardı; oturmuş. Durdum baktım ve ben bunu keseyim dedim. O klişeleşmiş üzerine uzunca saatler düşünülmüş bir şey değildi bu mesela, söylediğin üzere tetiklendim bir an, dürtüydü. Sonra işi diktim. “Faça 1” işin ismi, çok sevdim.
Resim dışına neden çıkmıyorsunuz? Biyolojiye merakınız var, “Organik” serisinde de bu işlerinizde de gözlemleyebiliyoruz. Mesela neden bio-art denemediniz?
Ben malzemeyi değiştirmek istemiyorum, biraz bitkinim de açıkçası. 2010’dan 2020’ye kadar sekiz tane stant yaptım. Bunlardan bir tanesi Hong Kong’da, başkası Londra’da oldu. Sold out gördüm buralarda. O süreçte çok süratli koştum, kimsenin ittirmesiyle yapmadım. Bunu açık açık söyleyeyim kimse ittirmedi, teşvik prosedürüyle olmadı. Az değildir 150 tane fotoğraf yapmışımdır. Tahminen daha bile fazla olabilir. O insanların gönül bağı kurmasıyla ilgiliydi. Türkiye değişti, dünya değişti… Ben de yoruldum. Gereç skalan genişledikçe yeni bir şey keşfetmeye başlıyorsun lakin ben o tip bir sanatçı değilim. Yalnız çalışmayı çok severim bir defa, farklı malzemelere girmeye başlayınca asistan ve maker işin içine girmeye başlıyor.
‘GEZİ, BENİM İÇİN DEĞERLİ BİR KIRILMA NOKTASI’
Bu süreçlerinizin ilişkisel ve ruhsal istikametlerinden de bahsedebilir misiniz?
Hüseyin Bahri Alptekin demiş ki “İş başlarken çok heyecanlanırım, iş bittiği vakit da depresyona girerim.” Bu benim için de geçerli. Yaptığım resmi planlamıyorum, yönettiğim ya da yöneldiğim süreçler var fakat dışavurumcu bir hisle fotoğraf yaparım. Daha ferdî girecek olursak da 2013, Seyahat çok değerli bir kırılma benim için. Sonrasında Urla’ya taşındım; üretim için çok da ilham verici bir yer sayılmaz esasen. İzlenimci ve romantik manada fotoğraf yapmanın kolay olduğu bir kasaba. Bir politik sorun yok, sayfiye hayatı.
O periyotlar çok çalıştım lakin. Strüktür serisi minimal abstractlar orada çıktı. O serinin en uygun işlerini orada çıkarttım, içe dönme olarak da görebiliriz. Dış etkenlere maruz kalmadığın bir alan. Gökdelen görmüyorsun ki devamlı gökyüzü, orman görüyorsun. Benim konutumda perde yoktu. O kadar orman içerisindeydim.
Annenizin eczacı olduğunu biliyorum, güya çocukluğunuzdan bir şeyler dahil ediyorsunuz yapıtlarınıza. Üzerine yazılar yazdığınız ilaç kutusu fotoğrafları var mesela…
Bunu herkes yaşıyor, hassaslığa sahip olan beşerler daha çok. Bedeninin bir güzelleşme süreci var, izliyorsun. Yaralar yaş aldıkça daha geç düzgünleşiyor. Yeni fark ettim, bir haftada geçen yara iki haftadır tıpkı halde duruyordu. Haplara gelecek olursak, birinci vakitler Damien Hirst’ün ilaçlarıyla ilişkilendirmeye çalışanlar oldu lakin o entropi üzerine çalışıyordu. Senin dediğin üzere ben de ilaçlarla çok haşır neşir bir çocukluk geçirdim ve asla o jilet üzere ilaç kutularına neden o berbat yazıyla kullanma talimatı yazdıklarını anlayamadım. Bana çok absürd gelirdi. Sonradan ilaçtan ne beklediğimizi sorguladıkça, benim de kutulara yazmak istediğim şeyler olduğunu fark ettim.
Renk kullanımı sizin pratiğinizde nereye konumlanıyor?
Yıllar evvel Necmi benimle ilgili bir yazıda “Rengi sınıfsal olarak ele alıyor, rengin bir statü objesi olduğunu ortaya koyuyor.” demişti. Ben o vakit o denli düşünmemiştim. Sanatçı kendini irdeleyemez, eleştirmen dışarıdan bir göz olarak daha yeterli görebilir. Benim için bir metot yok esasen, içgüdüsel gelişen bir durum bu. Her seride diğer bir şeylerin çalıştığını hissediyorum, birtakım işler de çalışmıyor tabii… Soyutlamalara bağlı olarak tutturmak istediğim renkler oluyor ekseriyetle, lakin özel bir planım olmadı bunlar için. Çok çöpe attığım fotoğraf de olmuştur.
Keskin bir örnek de verebilirim. 2017-2018 üzere Seferihisar’da yalnızım… Depresyona girmeye başlamıştım. Siyah tonlar kullanmaya başladım, ağır tonlar. Hatta kimilerinin gerisine parlak renkler atıp siyah koymaya başladım. Çok parlak renklerin üzerine siyah. Siyah ışığı yansıtmıyor. Hiç unutmam dört gün sonra standım açılacak. Renkli işler yapmıştım bu stant için. Siyah üzerine çok düşünüyordum o sıra. Siyahı göstermek için bir kontrastla yansıtmalıydım. O dönemki kız arkadaşım; ismi Tilbe’ydi, bir bahis açıldı ve fark ettim ki isminin manasını hiç sormamışım. Bulutların ortasına sızan güneş dedi. Karanlık içinde ışığın gizlendiği bir nokta fikri geldi aklıma. Son dakika siyah transparan geçtim renkli fotoğrafların üzerine. Siyahı bu sayede ortaya koymuş oldum.
Son devirdeki eserler çoklukla ziyan, hasar, acı üzerine kurulmuş. Bunlar doğal toplumsal durumla eşleşiyor, rahatsızlık veriyor. Son devirde algofobi – acı korkusu denilen kavram türedi ‘insanların büsbütün acıdan kaçması’, Buna dair bir tavrınız var mı işlerinize yansıttığınız?
Ben 2020 Haziran’da İstanbul’a geri taşındım. Bana Arter’e gittin mi diye sorun. Gitmedim. Diğer bir galeride açılan stant de beni pek ilgilendirmiyor. O kadar soyutlandım, muhtemelen Covid’in tesiri. Covid olacağım diye değil, yeni beşerlerle tanışamıyorum. Kendime ufak bir dünya kurmuş üzereyim, o ufak dünyada yaşıyorum. Kurumlar ya da stantlar berbat demiyorum, ayağım gitmiyor. Doğal olarak kendime bir koza örmüş üzereyim. Çok büyük hırsları olan bir sanatçı olmadım, yurtdışında bir ayağım olsun demedim mesela. Sanatımı meslek olarak yaşayan bir insan olmadım. Bizim piyasamız spekülasyona çok açıktır. Bir şeyler yazmıştın sen, “sanat yapıtının pahasını belirleyen şey nedir?” diye. Yanlışsız, belirleyen şey nedir? Açıklamaların hoş evet fakat asıl hakikat yazdığın, ona duyulan tutkuyla ilgili şeydir. Onun dışında, sanatçı ölür piyasası şişer, hayattaki öbür bir sanatçı, bir proje olabilir. Benim bunlarla hiç işim yoktu.
Günümüz sanatında ruhsallık güya çekinilecek bir şeymiş üzere art plana atılıyor. Sizin fotoğraflarınızda nerede duruyor?
Olmazsa olmazlardan biri ruhsallık. Dünya değişiyor kabul, ancak hayat buna paralel değişiyor mu? Sanatın özü değişiyor mu? Bence mağaralardan bugüne bile o kadar değişmedi. İnsan hâlâ kendini tabir etmek için öncelikle sanat yapıyor. Bir söz biçimi olarak algılanamayacak çok iş var.
Kronolojik ve şematik olarak Nejat Satı ne yaptı? 15 yıllık bir külliyat var.
Nejat Satı “Nefs”, “Melankoli”, “Strüktür”, “Katharsis” ve “Organik” serilerini yaptım. Fotoğraflara başlangıcım otoportreler ve biyolojik görüntülerdi. Fotoğraf birebir fotoğraftı. 2010-2013 ortası ürettiğim şeylerin üzerine koyarak devam ediyorum hala. Yola nasıl çıktığın değerlidir. Kavramsal olarak yola çıkarsan değişim güç olur, belli bir aidiyet kazanırsın. Estetik olarak yola çıkarsan alanın daha geniştir. Erken dönemlerimde Halil Altındere, Necmi Sönmez küratörlüğünde kavramsal işler sergiledim. Bu işlerin özel koleksiyonlarda yer bulması çok güç, kurumsal ve hatta fonlarla dönen bir hayat tercih etmen gerekiyor. Bunu istemedim sanırım, bir tercihti. Bir süre bıraktım lakin resme geri döndüm. Fotoğrafım için, sırf sözümün değil hayat tercihlerimin de bir eseri diyebilirim bu nedenle.