Ciddi bir kuraklık yaşanıyor. Geçen yıl bu vakitler, kar, yağmur, fırtına… Her çeşit tabiat olayını yaşamıştık. Bu yıl günlük güneşlik… Yalnızca İstanbul değil, çabucak hemen bütün kentlerde barajlardaki su düzeyleri kritik noktada…
Örneğin Çanakkale’nin su gereksinimini karşılayan Atikhisar Barajı’nda iki hafta evvel yüzde 42’ye düşmüştü. Daha da gerilemiştir. Çanakkale Belediyesi, kuraklık riski nedeniyle tasarruf tedbirlerinin gündeme geldiğini bildirdi. 2020 yılında tekrar kuraklık yaşanmış ve barajlarda su düzeyi yüzde 28’e düşmüştü. Geçen yıl ise bolluk vardı, su düzeyi yüzde 99 olmuş ve taşkınlara karşı tedbir alınmıştı.
Türkiye’nin tahıl ambarı (yılda üretilen 2.5 milyon ton buğday, ülke üretiminin yüzde 10’undan fazla) Konya Ovası’nda durum çok makûs… Ekim, Kasım ve Aralık aylarında beklenen yağışlar düşmedi. Ocak’ta hâlâ kar yüzü görmeyen kentte, yağmur da yağmadı. Kuraklık nedeniyle ziraî alanlarda üçte iki hasar var ve hububat tohumlarının çürüdüğü bildiriliyor. Konya Ovası’nda yeraltı su düzeyi 50 metre derinliklere kadar geriledi, yeraltı su kaynakları her yıl ortalama 2.5-3 metre geriliyor. Yeraltı suları azaldıkça obruklar meydana çıkıyor, ovada obruk sayısı 2.600’e ulaştı.
ERİŞİLEBİLİR TATLI SU KAYNAKLARI SON DERECE AZ
Önce şuradan başlayalım: Dünyamızın tatlı su kaynakları inanılmaz derecede çok az.
Evet, her taraf su, okyanuslar, koca Akdeniz lakin hepsi tuzlu su…
Yeryüzünde suyun dağılımı şöyle:
Tuzlu su: Yüzde 97
Tatlı su: yüzde 3
Toplamın yalnızca yüzde 3’ü olan tatlı suyun dağılımı ise:
Kutuplardaki buz dağları: Yüzde 79
Derin yeraltı suları: Yüzde 20
Ve erişilebilir su: Yüzde 1 !!!
İşte, insanları yaşatan, bütün yaşanabilir bölgeleri sulayan su ölçüsü; toplam su döngüsünün yüzde 3’ünün yüzde 1’idir.
Bu ölçünün (yüzde 1) dağılımı ise şöyle:
Göller: Yüzde 52
Nehir ve dereler: Yüzde 1
Toprak nemi: Yüzde 38
Atmosferdeki su buharı: Yüzde 8
Organik (yaşayan organizmaların bünyesindeki): Yüzde 1
İşte, göller, ırmaklar ve dereler; yeryüzündeki toplam suyun yalnızca 0.0003’ünü oluşturuyor. Bir milyonda 3’ünü…
İnsan kullanımına uygun suyun tüketimi ise şöyle:
Tarımsal sulama: 2.680 km3
Endüstriyel: 1.000 km3
Ev kullanımı: 300 km3
Şunu unutmayalım; İnsanların kullandığı suyun yüzde 70’i besin üretimine gidiyor ve sanayi bugün bu yüzyılın başında kullandığı ölçünün 40 katı su kullanıyor.
SU KITLIĞININ NEDENİ; 48 YILDA İKİYE KATLANAN DÜNYA NÜFUSU
Neden su kıtlığı ve kuraklık sorunu yaşıyoruz? Aslında, su döngüsü var ve dünya üzerindeki su ölçüsü değişmiyor.
Ancak, ikilim değişikliğine bağlı olarak artan sıcaklıklar kuraklıkları beraberinde getiriyor. Kurak bölgeler daha da kuraklaşırken, kasvet olmayan bölgeler de yavaş yavaş kuruyor.
Dünyanın ısınması sonucu yağış rejimleri değişiyor. Örneğin Ekvator bölgesinde yağışa imkan veren bulutlar kutuplara kayıyor.
En değerlisi dünya nüfusunda inanılmaz bir artış yaşandı. Son 48 yılda 4 milyardan 8 milyara çıktı.
Artan nüfus, ekonomik gelişme ve değişen tüketim alışkanlıkları nedeniyle global su tüketiminde patlama yaşandı.
Dünyamızın su tüketimi son 100 yıla oranla 8 kat, son 50 yılda 6 kat arttı.
1960’tan bu yana ikiye katlandı.
EN ÇOK SU MEŞAKKATİ ÇEKEN 17 ÜLKE, TÜRKİYE 32’İNCİ
Dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan 17 ülkede (12’si Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da) son derecede yüksek su problemi yaşanıyor.
En çok su problemi çeken ülkeler sırasıyla: Katar, İsrail, Lübnan, İran, Ürdün, Libya, Kuveyt, Suudi Arabistan, Eritre, Birleşik Arap Emirlikleri, San Marino, Bahreyn, Hindistan, Pakistan, Türkmenistan, Umman, Botswana.
Türkiye, bu ülkeler ortasında değil. Fakat, yüksek badire yaşan bir alt kategorideki 27 ülke ortasında. Dünyada en çok su meşakkati yaşayan 32’inci ülkeyiz.
Dünyada 884 milyon insan inançlı içme suyuna, 785 milyon insan temel su hizmetlerine erişimden mahrum. Dünya nüfusunun üçte ikisi yılın en az bir ayı su kahrı çekiyor.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ; ARTAN SICAKLIK, ERİYEN BUZULLAR, SELLER, …
İklim değişikliği ya da global ısınma, insan etkinlikleriyle atmosfere salınan sera gazları sebebiyle süratle artıyor. Isıyı tutan sera gazlarının atmosferde artmasıyla ortalama sıcaklıklar yükseliyor.
2022 sıcaklık kayıtlarının tutulmasından bu yana ölçülen en sıcak 5’inci yıl oldu. Son 8 yıl ise “en sıcak 8 yıllık periyottu.” En sıcak yıllar sırasıyla şöyle: 2016, 2020, 2019, 2017, 2022, 2021…
Atmosferde artan sera gazları dünyanın süratli bir formda ısınmasına neden olurken, dünyada sıcaklık 1900 öncesi periyoda kıyasla 1,2 derece arttı.
AFETLERİN SAYISINDA İNANILMAZ ARTIŞ, YALNIZCA SELLERİN MALİYETİ 1 TRİLYON DOLAR
Sadece sıcaklık artışı değil, sel, kuraklık, orman yangınları, şiddetli kasırga sayıları muazzam oranda arttı. Dünyada yaşanan her 1 derecelik sıcaklık artışı, atmosferde tutulan su buharı ölçüsünü yüzde 7 artırıyor. Bu durum, bulut oluşumunu etkiliyor, yağış rejimlerini değiştiriyor, yağış ölçüsünü ve sürekliliğini de artırıyor.
Uzun müddet devam eden yağışlar ise baraj ve ırmakları taşırarak su baskınları oluşturuyor. Geçen yıl, Türkiye’deki selleri ve bilhassa Almanya’da yaşanan sel baskınlarını hatırlayın. 1980’den bu yana dünya üzerindeki sel felaketlerinden ötürü toplam ziyan bir trilyon doları buldu.
Kuzey Buz Denizi’nde buz katmanı iddiaların iki katı süratle eriyor ve buzulların 2050’ye kadar yazları yok olacağı öngörülüyor. Son olarak Tuz gölü büyüklüğünde bir buz katmanı Antarktika’dan koptu. Sıcaklıkların 1000 yılın en yüksek düzeyine çıktığı Grönland’da da buzulların varsayımlardan çok daha süratli eridiği ortaya çıktı.
KİLİMANJARO DAĞI’NDA 2050’YE KADAR BUZ KALMAYACAK
Ernest Hemingway’in romanına isim veren Kilimanjaro Dağı’nın karları süratle eriyor. 2050’ye kadar Kilimanjaro’da buzul kalmayacağı iddia ediliyor.
Küresel ısınma nedeniyle buzullarda erime son 25 yılda 3 trilyon tona ulaşırken deniz düzeyi 1880’lerden beri 20 santimetre, son 25 yılda 3 santimetre yükseldi. NASA, en berbat senaryoda bu düzeyin 2100’de 0,6 metre ile 1,1 metre ortasında olacağını, 2300’de ise 5 metreye ulaşacağını kestirim ediyor.
Ormanlar azalıyor. Örneğin, Kaz Dağları’nın yüzde 79’u madenler nedeniyle yok olma tehlikesi altında. Daha evvel bölgede altın arama faaliyeti yürüten Kanadalı Alamos Gold ve alt firması olan Doğu Biga Madencilik, 350 bin ağaç kesiti. Çanakkale ve Balıkesir’de madenler için geçen yıl 32 “ÇED gerekli değildir” kararı çıktı.
ATMOSFERDEKİ KARBONDİOKSİT BİRİKİMİ EN YÜKSEK SEVİYEDE
Konunun en kıymetli uzmanlarından Prof. Dr. Murat Türkeş’e nazaran, atmosferdeki atmosferdeki karbondioksit (CO2) birikimi 25 Aralık 2022’de 419.6 ppmv’ye ulaştı. 2022 yılında ölçülen en yüksek aylık ortalama CO2 birikim kıymeti 419.55 ppmv ile 2022 Mayıs ayında ölçüldü. Gezegenimizdeki CO2 seviyeleri son bir milyon yılın hiçbir devrinde 300 ppmv’yi geçmemişti ve en son 4 milyon yıldan daha evvel bugünkü kadar yüksekti.
Görüldüğü üzere; onca davetlere, mutabakatlara, araştırmalara (Kyoto, Paris, COP’lar, IPCC) ve karbon vergilerine karşın sera gazı salınımları azaltılamıyor.
Prof. Dr. Türkeş’e nazaran, hâlâ denetim edilip azaltılamayan insan kaynaklı sera gazı salınımlarına bağlı olarak atmosferdeki birikimleri artan sera gazları, global sıcaklıklarda süratli ve istikrarlı bir artışa yol açtı ve bu da tüm Dünya’da felaket olaylarına neden oldu.
Prof. Dr. Türkeş, “Tüm sera gazı salınımları derhal durdurulsa bile, önümüzdeki yıllarda global sıcaklıklar yükselmeye devam edecektir. Bu nedenle, sera gazı salınımlarını büyük ölçüde azaltmaya, güneş ve rüzgâr üzere yenilenebilir güç kaynaklarına yatırım yapmaya ve mümkün olan en kısa müddette fosil yakıtların kullanımını evreli olarak terk etmeyi garanti altına alacak (ör. Paris Antlaşması kapsamında) uygulamalara çabucak artık başlamamız bir zorunluluktur” diyor.
FOSİL YAKITLARDAN VAZGEÇMEDEN OLMAZ!
Tüm bu aksiliklere karşın, global güç tüketimi ile ilgili kompozisyon yıllardır değişmedi.
İnsanlık hâlâ kömür yakmaya, petrol tüketmeye devam ediyor. Dünyayı en çok fosil yakıtların kirlettiğini, sonumuzu hazırladığını bile bile…
2007 yılında global güç tüketiminin;
Yüzde 34’ü petrol,
Yüzde 26’sı kömür,
Yüzde 22’si doğal gazdan oluşuyordu.
2021’e gelindiğinde; global güç tüketiminde;
Yüzde 31 petrol,
Yüzde 24.4 doğal gaz,
Yüzde 27 kömür hisse sahibi oldular.
Sonuç olarak, fosil yakıtların yüzde 82 düzeyindeki hissesi değişmedi.
2021 prestijiyle, kömürün yüzde 58’ini Çin, yüzde 74’ünü ise Çin, Hindistan ve ABD tüketti. Petrolün ise yüzde 36’sını ABD ve Çin, doğalgazın da yüzde 42’sini ABD, Rusya ve Çin tüketti.
Fosil yakıtlar; atmosfere zehirli gaz salınımının en büyük sorumlusudur. Ve dünyada en çok fosil yakıttın karbondioksit salınımını Çin ile ABD yapıyor.
2021 yılında dünyada güçten karbondioksit salınımının;
Yüzde 31.1’ini Çin
Yüzde 13.9’unu ABD
Yüzde 7.5’ini Hindistan
Yüzde 4,7’sini Rusya ve
Yüzde 3.1’ini Japonya gerçekleştirdi.
Sonuç; güçten karbondioksit salınımının yüzde 45’ini ABD ve Çin yaptı.
İŞTE DÜNYAYI EN ÇOK KİRLETEN ÜLKE VE ŞİRKETLER
Konuyla ilişkili çok kıymetli birkaç kelamım daha var:
– 25 büyük kent global sera gazı salınımının yüzde 52’sini gerçekleştiriyor. Bu 25 kentin 23’ü Çin’de.
– Dünyayı en çok kirleten ülkeler: Çin (10.5 milyar ton co2 salınımı, ABD (5 mlr ton), AB (3.5 mlr ton), Hindistan, Rusya, Japonya…
‐ Dünyayı karbon salınımı yoluyla en çok kirleten 10 şirket: Çin Ulusal Kömür Şirketi, Saudi Aramco, Gazprom, İran Ulusal Petrol Şirketi, Exxon Taşınabilir, Hindistan Kömür Şirketi, Meksika Pemex, Rusya Ulusal Kömür Şirketi, Royal Dutch Shell, Çin Petrol ve Doğalgaz Şirketi… 100 büyük global şirket global emisyonun yüzde 71’inden sorumlu…
‐ Plastik vb. atıklarla dünyayı en çok kirleten şirketler: Coca-Cola, Pepsi Cola, Nestle (bu üçünün hissesi ve sürekliliği çok büyük), Modelez, Mars, P&G, Philip Morris, Colgate Palmolive, Unilever, Solo Cup Company…
PARİS MUAHEDESİ KAPSAMINDA BİRİNCİ ÖLÇÜM BU YIL YAPILACAK; AMAÇLARIN ÇOK GERİSİNDEYİZ
Evet, 2030 yılına kadar global ortalama sıcaklık artışını 1.5 santigrat derecede sonlandırmamız gerekiyor. 2015’te Paris’te, bugüne kadarki en kıymetli iklim değişikliği mutabakatı imzalandı. Tüm ülkelerin karbon salımını azaltacak taahhütler vermesini gerektiren mutabakat, global ısınmayı sanayi ihtilali öncesine (yaklaşık 150 yıl öncesi) nazaran 2 santigrat dereceyle sınırlama, hatta 1.5 santigrat derecede tutmayı hedefliyor. Mutabakat, 21’inci yüzyılın ikinci yarısında ise karbon salımını sıfıra düşürmeyi amaçlıyor.
Türkiye’nin de imzaladığı mutabakatla her 5 yılda bir ülkelerin gayelerine ulaşmada gösterdiği gelişimi ölçmesi planlanıyor. Birinci ölçümün 2023’te yapılması hedefleniyor. Fakat ülkelerin kendi belirledikleri maksatlara ulaşmaları için bağlayıcı bir sistem bulunmuyor. Paris İklim Mutabakatı’nın yedinci yılı geride kalırken, iklim değişikliğiyle çaba kapsamında verilen vaatler ve koyulan amaçların çok gerisinde kalındı.
İNSANLIK HÂLÂ KÖMÜR YAKMAYA DEVAM EDİYOR!
En kıymetlisi, dünyamız hâlâ kömür yakmaya devam ediyor. Dünyayı en çok kirleten, en tehlikeli fosil yakıt… Geçen yıl Ukrayna savaşı ve Rusya’ya Batı yaptırımları nedeniyle doğal gaz alamayan Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde kömür kullanımı yüzde 6 arttı.
Dünya genelinde ise yüzde 1.2 artarak, 8 milyar ton ile tüm vakitlerin en yüksek noktasına çıktı. 2022 süreksiz dönemmiş, ilerleyen yıllarda kömür kullanımı düşecekmiş; o denli diyorlar…
Ancak şu var; Türkiye de dahil olmak üzere, birçok ülke yeni kömür yakıtlı termik santral planlıyor. Günümüzde dünya çapında 79 ülkede 2.400’den fazla aktif kömürlü termik santral bulunuyor ve bunların toplam kapasitesi 2.100 gigawatt (GW) civarında.
Maalesef, yenileri yapılacak. Üretim evresindeki 189 santralle bu kapasiteye 176 GW daha ekleniyor. Planlanan 296 yeni kömürlü termik santral projesi de 280 GW’lik kapasite artışı sağlıyor.
EN ÇOK KÖMÜRLÜ TERMİK SANTRAL ALIŞILMIŞ Kİ ÇİN’DE VAR, AB DE KAPATTIĞI SANTRALLARI TEKRAR AÇTI
Dünyada en fazla sayıda kömürle çalışan elektrik santraline sahip olan Çin’de, Temmuz 2022 itibariyle, 1.118 aktif kömürlü santral bulunuyor. Bu, ikinci sırada yer alan Hindistan’ın yaklaşık dört katı. Çin, toplam global kömürden elektrik üretiminin yüzde 50’sinden fazlasını gerçekleştiriyor.
AB ülkeleri iklim değişikliği muahedeleri çerçevesinde kömür kullanımını sıfırlamak için kıymetli adımlar atarken, geçen yıl patlak veren güç kriziyle kömür gücüne yine dönüldü. 1990 yılında AB’nin elektriğinin yüzde 40’ını sağlayan kömürle çalışan termik santrallerin hissesi son 30 yılda düştü ve 2020’de gücün sadece yüzde 13’ü kömür kullanılarak üretildi.
2021 yılında kıtadaki 324 kömürlü termik santralin yaklaşık yarısını ya kapatan ya da 2030’dan evvel bir emeklilik tarihi açıklayan AB, geçen yıl kömürlü termik santrallerin kimilerini yine devreye soktu. 2022’de elektrik üretiminde kömür kullanımının yüzde 20’ye ulaştığı iddia ediliyor.
TÜRKİYE KÖMÜRDEN VAZGEÇMİYOR…
Global Energy Monitor’un raporuna nazaran, Türkiye, OECD ülkeleri ortasında planlanan yeni projelerin yüzde 74’üne konut sahipliği yapıyor ve kömür santrali projeleriyle dünya çapında en fazla kapasite artışını planlayan altıncı ülke…
Bazı kömür projelerinin kamuoyunda önemli reaksiyon alması, yasal uğraş ve finansmanında yaşanan dertler nedeniyle projelerin iptal edildiği belirtilen raporda, Türkiye’de 2021 yılında iptal edilen toplam kömürlü termik santrali kapasitesinin 10,6 GW, 2010’dan bu yana iptal edilen toplam kapasitenin ise 87 GW olduğu belirtiliyor.
TÜRKİYE 2038’E KADAR TEPE YAPACAK SONRA SIFIRLAYACAK
Paris Mutabakatını imzalamasına ve 2053 yılında net sıfır emisyon hedeflediğini bildirmesine karşın, Türkiye kömür yakıtlı termik santrallerden vazgeçmiyor ve dünyada hâlâ “kömür dostu” birkaç ülkeden biri olarak anılıyor.
Görünen o ki; Türkiye, “şimdilik kömüre devam” diyor. 2035 yılına kadar mevcuda ek olarak 3.2 GW büyüklüğünde yeni kömürlü santral yatırımı öngörülüyor.
Türkiye, Ulusal Güç Planı’nda; 2053’te sıfır emisyondan evvel 2030’a kadar emisyonlarda yüzde 33 civarında artış, 2038’de doruğa ulaşma ve sonrasında düşüş öngörüyor. Yani evvel zehirli gaz salınımı artarak devam sonra düşüş ve sıfırlama… Plana nazaran, 2053’te elektrik üretiminde yenilenebilir kaynakların hissesi yüzde 69.1, nükleerin ise yüzde 29.3 olacak.
GEÇEN HAFTA NE OLDU, BU HAFTA NE OLACAK?
Küresel piyasalarda olumlu bir hafta geride kaldı. Geçen hafta Dow Jones yüzde 1.6 ve S&P 500 neredeyse yüzde 2 yükselirken teknoloji paylarının tartıda olduğu Nasdaq 100 endeksi yüzde 3.3 kazandı. Geçen hafta, FED’in tercih ettiği enflasyon ölçüsü olan çekirdek enflasyonun Aralık ayında yüzde 4.4 arttığı açıklandı. Bu, Ekim 2021’den bu yana en düşük yıllık artış, Yatırımcılar, Çarşamba günü, FED toplantısından 25 baz puan civarında faiz artışı bekliyor. Bu da piyasalardaki olumlu havayı körüklüyor.
Geçen hafta açıklanan değerli bir bilgi; ABD iktisadı 2022’nin son çeyreğinde yıllık 2.9 büyüdü. Beklenti yüzde 2.6 idi. Üçüncü çeyrekte ise yüzde 3.2 büyümüştü. Bir öteki datada de, haftalık işsizlik müracaatları son 9 ayın en düşüğüne geriledi.
Avrupa’da da hava olumlu. En kıymetli pay senetlerinin ortalamasından oluşan Stoxx 600 endeksi haftayı yüzde 0.6, Almanya’nın Dax endeksi de yüzde 0.8 yükselişle kapattı. Avrupa Merkez Bankası (ECB) ile İngiltere Merkez Bankası da (BoE), Perşembe günü yapacağı toplantıların akabinde faiz kararı açıklayacak. İki merkez bankasından da 50 baz puan faiz artışı bekleniyor.
Gelecek hafta, yatırımcılar Çarşamba günü Meta ve Perşembe günü Apple, Google ve Amazon bilançolarını bekliyor.
Altın fiyatları ise, 25 Ocak Çarşamba günü ons başına 1.945 dolar ile dokuz ayın en yükseğine çıktıktan sonra haftayı kritik 1.920 dolar düzeyine düşerek kapattı. Altın piyasası da FED ve ECB toplantılarından gelecek faiz artışı oranını bekliyor.