Nâzım Hikmet 61 yıllık hayatına 1902’de Selanik’te, toplam 17 yıllık mahpusluk hayatınaysa 1928’de Hopa’da başladı.
Aranıyordu. Sovyetler Birliği’ne kaçmayı başardı. Hükümet 1926’da Ceza Maddesi’ni değiştirdi, böylelikle 15 yıllık ceza, bir yıl mahpus cezasına düşmüş oldu.
Nâzım, sonrasını 5 Ekim 1928 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci sayfasında şöyle anlatıyor:
“Buradaki gıyabi mahkumiyetlerimi paka çıkarmak için geldim. Memlekete hareketten evvel resmen sefarete müracaat ettim. Bir buçuk sene bekledim. Hiçbir karşılık çıkmadı. Bunun üzerine herçibadabad gelmeye karar verdim. Hopa’da bizi yakaladılar…”
Nâzım yalnız değildi, “Laz” İsmail’le (Bilen) beraberdi. Sonradan TKP genel sekreteri olacak olan İsmail Laz değildi, sonraki yıllarda, bu lakabı kendisine polisin taktığını söylemişti; Hemşinliydi (Çamlıhemşin’den).
Nâzım 1923’ten beri Türkiye Komünist Partisi üyesiydi. O da, İsmail de, aslında, TKP’nin yurt dışındaki partililerin yurda dönmesi kararı uyarınca hareket etmişlerdi. Bu karardan muhtemelen devlet de haberdardı.
Peki nasıl yakalandılar?
Nâzım ile İsmail 1928 Temmuz sonunda Sovyetler Birliği/Gürcistan hududundan kaçak olarak girdi Türkiye’ye.
Büyük ihtimalle Borçka’ya bağlı Maçahel’den hududu geçtiler. Burası tam hududun tabanındadır, geçmek işten değildir. Vaktimizde bile, yolların kapandığı kışın bilhassa, gebe bayanların, doğum sancıları tuttuğunda, hududun öte yanından Batum’a indirildiğine dair haberleri görmüşsünüzdür.
Kaçaklar buradan Borçka’ya varıp, Murgul’a yanlışsız devam ettiler. Bugün bile kullanılabilecek bir güzergâh.
Murgul ilçesine varmadan, muhtemelen Başköy üzerinden Arhavi’nin köylerine yanlışsız indiler. Bu köylerden birinde tahminen birkaç gün saklandılar, bilemiyoruz. Bu tarafta bir söylenti var, ancak görüntü çekimi için Esra Yalçınalp’le Nâzım’ın yakalanış öyküsünün izini sürerken, bu söylentiyi doğrulayabilecek sağlam bir bilgiye ulaşamadık.
O köyleri Hopa’nın kıyıdaki iki köyüne bağlayan patikalar var. Bunlardan birine girdiler ve Hopa’nın Peronit (Çamlıköy) köyüne indiler.
Peronit, bugünkü kıyı yolunda Hopa’nın dört kilometre batısında bir kıyı köyü. Daha doğrusu, mescidi, bakkalı, kahvehanesi kıyıda; konutlar, bütün doğu Karadeniz’de olduğu üzere, kendi bahçeleri içinde dağınık halde. O vakitler kıyıdan yol olmadığı için patikalardan sağlanıyordu ulaşım.
Nâzım’la İsmail’in emeli Hopa’ya ulaşmak, oradan vapurla İstanbul’a geçmekti. Hopa-İstanbul ortasında haftada iki vapur seferi vardı.
Yürüyerek Peronit’e vardıklarında, önünde gösterişli iki ıhlamur ağacı salınan kahvehaneye yöneldiler, Piroğlu Mustafa’nın kahvehanesine. Tek katlı, üçgen çatılı, karataştan bir yapıydı bu. Nâzım’la İsmail biraz dinlenecek, Temmuz sıcağından ıhlamurların, kahvehanenin serinliğine sığınıp nefesleneceklerdi.
“İyi ve pak giyimli” yabancılar, “Kahve var mı?” diye sordu.
Peronitliler, “Buyrun”, diye karşıladılar, “kahve de var, çay da var.”
Başladı böylelikle kahve muhabbeti. Muhabbete katılanlardan biri Sabri Çiçek’ti, bu yakalanma öyküsünü de bana o anlatmıştı. Sabri Çiçek’i bulmam hiç güç olmamıştı, annemin dayısıydı.
Peronit’teki iki katlı o konutta çocukluğumuzun en tatlı vakitlerinden kimilerini geçirdik, 1960’larda Hopa’da yaşarken. En azından ortaokuldan, Nâzım şiirlerini okumaya başladığımdan beri de Sabri Dayının Nâzım Hikmet’i yakalatan adam olduğunu biliyordum, annem anlatmıştı.
Yıllar geçti, kıssayı Sabri Dayının ağzından dinlemek için 1993’te Peronit’teki konuta gittim. Sabri dayı 90’ına merdiven dayamıştı. Başı zehir üzere çalışıyordu. Günlük gazeteleri takip ediyordu, Türkiye ve dünya problemleriyle ilgili görüşlerini anlatıyordu.
İstanbul’a döndüğümde bir gün Aktüel dergisine uğramıştım, iki samimi arkadaşım orada çalışıyordu. Mevzu arıyorlardı. Nâzım’ın Hopa’da yakalanışından bahsettim. İlgilendiler alışılmış. Notlarımdan bir muhabir arkadaşa aktardım,
Nâzım Hikmet’in hayatıyla ilgili bu pahalı öykü iki arkadaşın imzasıyla Aktüel’de yayınlandı. Fakat, yazıda yanlışlar vardı, eksikler vardı…
Nâzım’la İsmail Bilen’in Hopa macerasıyla ilgili ortalıkta dolaşan bilgilerin tek kaynağı işte benim yaptığım fakat benim yazmadığım o röportajdır.
Bu benim notlarıma Aktüel dramatize edici kimi “katkılar” yapmıştı. Aktüel’in yaptığı yetmemiş olacak ki, diyalog “katkıları”yla röportajı zenginleştiren bir yazı da çıktı Bir Yaşam mecmuasında. Hasebiyle, öyküyü bana anlatılan haliyle anlatmak boynumun borcu.
Sabri Çiçek 1906 doğumluydu, yani Nâzım Hikmet Hopa’ya vardığında 22 yaşındaydı.
Okuma yazma (eski yazı) bildiği üzere, Rusça da biliyordu.
Çiçek ailesi Batum’da, Gudauta’ta ticaretle uğraşmıştı. Hopa’da büyükçe bir manifatura dükkanı, Peronit’te de bir küçük dükkanları vardı.
Peronit’tekinin başında Sabri Çiçek duruyordu.
Özellikle hudut bölgelerinde o vakitler kuşkulu durumları, kuşkulu şahısları emniyet teşkilatına bildiren gönüllüler, muhbirler vardı.
Uyanık bir genç olan Sabri Çiçek de onlardan biriydi. Kahvehane muhabbetinde kuşkularının peşindeydi bir taraftan, bu iki yabancıyı konuşturuyordu. Ücra bir köyde iki yabancı zati kaş kaldırıcı, fakat sanki daha fazlası var mı?
“Davranışları, sorduğumuz sorulara karşılıkları beni huzursuz etti” diye anlattı Sabri Çiçek. Bu tedirginlikle bir sonuca varılamazdı elbette, lakin iki yabancı, bir şeyler sakladıklarını ele veren vahim bir yanılgı yaptı, oradakilerin çabucak fark edebileceği bir palavraya başvurdu.
“Vapurla Pazar’a geldiklerini söylüyorlardı”, diye devam etti Sabri Çiçek, “halbuki vapur Pazar’a uğramaz. Bindikleri vapurun ismini bile bilmiyorlardı. Şüphelendim, nüfus kağıtlarını göstermelerini istedim. Biri Artvin’in Yusufeli ilçesinin Barhal nahiyesinden verilmiş görünüyordu. Öbürü ise Artvin’in Borçka ilçesinin Maçahel köyünden. İsimleri hatırlayamıyorum. Galiba İsmail Bilen’in ismi Yusuf olarak geçiyordu.”
O vakitler Peronit’te bir gümrük koruma memurluğu vardı. Sabri Çiçek, gidip durumu onlara bildirdi, Piroğlu Mustafa’nın kahvehanesine döndü.
Kuşkulanan bir tek Sabri Çiçek değildi doğal, Nâzım’la İsmail de bu kahve sorgusundan, sorguyu asıl yürüten Sabri Çiçek’in gidip gelişinden kuşkulandılar. Sabri Çiçek’in şu lafı da bunun delili sayılabilir:
“İki arkadaş birlikte o denli içli bir türkü söylemeye başladılar ki, gözlerim yaşardı, az kalsın ağlayacaktım, neredeyse bırakacak duruma geldim.”
Sonra korumalar, jandarmalar geldi. İki yabancının üstlerini aradılar; dürbün, fotoğraf makinesi, harita buldular.
‘TÜCCAR, BİZİ SEN YAKALATTIN’
Nâzım, parmağıyla Sabri Çiçek’e parmağını sallayıp “Tüccar, tüccar, bizi sen yakalattın” dedi.
Hopa’da Nâzım’ın cebinden eski yazıyla yazılmış bir de defter çıktı. İstanbul’a götürüldüğünde Nâzım’ı ziyaret eden arkadaşı Vâlâ Nurettin’in Bu Dünyadan Nâzım Geçti kitabında anlattığına nazaran, bu defterin bir sayfasının zirvesinde “Moskova’da Herakliti Düşünüş” yazıyordu.
Yetkililer, eski yazıyla yazılmış “Heraklit”i “Her ekalliyet” (azınlık) olarak okumuştu. Savcı yakalamıştı!
– Ya? Demek sen ekalliyetleri fitillemeye geldin?
– Efendim, Heraklit Yunan filozofu.
– Üstelik Yunan ha?.. Hesabını mahkemede verirsin.
– Yunanlılarla mı ait var?
Sabri Çiçek de, öbür köylüler de Nâzım Hikmet’i bilmiyorlardı. Yıllar sonra, yakalattığı adamın büyük bir şair olduğunu öğrendi. Bana, “Bilseydim yakalatmazdım” demişti. Nâzım’ı okumuş, şiirlerini sevmişti, birtakım mısralarını ezbere biliyordu.
‘PERONİT’İ YAKACAĞIM’
Nâzım’la İsmail Peronit’te bir kayığa bindirildi, Hopa’ya o denli götürüldüler. Birkaç gün sonra Sabri Çiçek kasabaya indiğinde, nezarethanede Nâzım’la tekrar karşılaştı. Sabri Çiçek anlatıyor:
“Gün sizindir çocuklar / Eğlenin, eğlenin, diye yanındakilere şiir okuyordu. Birden beni gördü, durdu. ‘İhtilal olunca ben de Peronit’i yakacağım, yakacağım’ diye seslendi gülerek. Bu kelamlarında sevecenlik vardı. Ben de ‘İyi yaparsın’ dedim. Güldü.”
Nâzım’la İsmail’in Hopa hapishanesinde ne kadar kaldıkları da net değil. Kemal Sülker, Nâzım Hikmet’in Gerçek Hayatı kitabında, beş gün jandarma nezarethanesinde kaldıklarını söylüyor.
Nâzım’la birlikte Hopa hapishanesinde yatan şahıslardan birinin torunu da, dedesinin yedi gün geçirdiğini söylüyor şairle, lakin Nâzım mı erken gitmiş, dedesi mi geç gelmiş, bilmiyor.
Yine de Nâzım’ın en azından bir ay kadar Hopa’da kaldığını söyleyebiliriz. Birlikte yatanlardan Fındıklılı (Viçe) Tahsin Çervatoğlu’nun hapishane anıları bunu gösteriyor. Sulak (Mzuğu) köyünden Tahsin Çervatoğlu, Nâzım’la geçirdiği günleri oğlu Yaşar Çervatoğlu’na (73) anlatmış, o da yazıp yayınlamıştı.
Yaşar Çervatoğlu’yla biz de konuştuk, hatta Nâzım’ın bir arada yattığı öbür Fındıklılıları bulmamızda bize yardım da etti.
Tahsin Çervatoğlu, yasak silah bulundurmaktan Hopa hapishanesine düştüğünde Nâzım oradaydı. Nâzım’ın Hopa’ya düştüğü 1928 değerli bir yıldı. Atatürk Latin alfabesine geçme kararı almıştı, hazırlıklar yapılıyordu, başta devlet erkanı olmak üzere herkes yeni alfabeyi öğrenmeye çalışıyordu.
KAYMAKAMA LATİN ALFABESİ ÖĞRETTİ
1 Kasım’dan itibaren yeni harfler kullanılacaktı. Hopa kaymakamı da Latin harflerini bilmiyordu, Nâzım öğretiyordu ona. Tahsin Çervatoğlu buna şahit olmuştu. Hatta Tahsin’e de okuma yazma öğretmişti Nâzım.
Tahsin Çervatoğlu, o sırada Hopa’da yatan iki bireyden daha bahsediyor: Tibukoğlu Osman, Çeboğlu Hasan.
Fındıklı’da Atatürkçü Fikir Derneği’nin geniş bir kahvehane olan lokalinde, Yaşar Çervatoğlu’nun topladığı yaşlılarla konuşuyoruz. Hopa’da olduğu üzere, Nâzım’la yattığı söylenen birçok insan var. Telefonlar çalışıyor, öbürleri da var! “Hopa hapishanesi o kadar kişiyi alır mı?” diye geçiriyoruz içimizden.
Kiminin babası, kiminin dedesi. En azından tarih tutmuyor. Tibukoğlu Osman’ın izini bulduk üzere, lakin masada konuştuğumuz herkes, Osman’ın hiçbir şey anlatmadığını söylüyor. Halbuki Tahsin’in anılarından öğreniyoruz ki, Nâzım onu severmiş. Çoluğu çocuğu var mı diye eşeliyoruz. Hiç evlenmemiş. Şizofrenmiş oysaki.
Ya Çeboğlu Hasan? Aslandere (Çukulit) köyündenmiş, oraya yollanıyoruz. Yaşar Çervatoğlu tanıdığı bir bakkala soruyor.
“Az ilerde, bak, ağacın altında oturuyor Ahmet Çeboğlu.”
Ahmet Çeboğlu 86 yaşında, Nâzım’la yatan Çeboğlu Hasan’ın torunu. “Yedi gün yatmışlar beraber”, diyor. “Artık dedem mi sonra gitti, Nâzım Hikmet mi geç çıktı, bilmiyorum. Lakin dedem çabucak anlamış çok zeki olduğunu.” Çok hoş, inci üzere yazısı olduğunu söylüyormuş dedesi.
Nâzım Hikmet’in Hopa hapishanesinde yazdığı şiirlerde ismi geçenlerin de peşine düştük. Bunlardan biri Kızkapanoğlu Vehpi’ydi.
Bir gaz lâmbası…
Çivilenmiş duvara…
Çivi, kuyruğunu kıvıra kıvıra
bir defter kâadının
kalbini delip geçmiştir
Kâat bembeyaz,
kâat sapsarı..
Çivi kâadın kanını içmiştir.
Lamba yağmurlu bir sabah güneşi üzere yanıyor
ve defter kâadı sallanıyor
asılmış bir adamın
beyaz gömleği üzere..
Beyaz gömleğin göğsünde yazılar var:
Dar yalakta aptes alan ihtiyar
Kızkapan Oğlu Vehpi’dir.
Hindistan cevizinden yüzü
ve uzun kollarıyla o,
Okaliptüs kısmından yeni inmiş
kıllı bir maymun gibidi
Kızkapan su vuruyor ensesine..
Omuzundan mendili düştü
sidik tenekesine.
Vehpi şaşırdı,
arıyor sağını solunu.
Uzattı kolunu..
Kalın bir yılan üzere tenekeye girdi kol.
Çıkardı mendili.
Açıldı Kızkapan’ın lisanı:
«Mendil bir karış bezdir amma
beş karışı bir arşın olur.
Arşın arşını doğurur..»
Kesildi Kızkapan’ın sesi.
Anlaşıldı Vehpi’nin kerrakesi!
Kızkapanlar da Aslandere köyünden. Gösterdiler, konutlarının kapısını çaldık, Halim Kartal varmış, onlardanmış. Esasen kapıda “KIZ KAPAN VİLLA” yazıyordu. Fakat Halim Kartal ile kız kardeşi, Vehpi ismini duymamıştı, şiirden de haberi yoktu. Halim Kartal lakabın nereden geldiğini söyledi: “Bizimkiler Gori’den (Gürcistan) kız kaçırmış…”
“Hopa Mapusanesi Notlarından”da geçen bir isim de “Çocuk Muhittin”.
“Hopa Mapusanesi Notlarından”da geçen bir isim de “Çocuk Muhittin”.
Muhittin 13 yaşındadır.
Zorla çıkarılmazsa çıkmaz
bir fare üzere girdiği köşesinden.
Saklar kendini pençesinden
yılan gözlü bir kedinin..
Cinayetle Rize’ye sevkedecekler
cürmü büyüktür Muhittin’in.
Nasıl sevketmesinler ki
bir gece bir kanca alıp yanına
damından inmiş
dedesinin dükkânına..
Çok sürecek çok
Muhittin’in acısı.
Kurtuluş yok
dedesi davacısı…
‘BİR KATİP VARDI, DURMADAN YAZIYORDU’
Çocuk Muhittin bizim dede meskeninin komşusuydu, oğullarından Mustafa da ilkokuldan beri arkadaşım. Mustafa’ya sormuştum, “Muhittin Amca bir şey anlatıyor muydu?” diye.
“Bir katip vardı, durmadan yazıyordu” demiş yalnızca.
Peki, Nâzım’la İsmail hangi hapishanede yattı Hopa’da?
Hopalılar ekseriyetle yanlış biliyor, ilçe merkezinin doğusuna hakikat, ortaokulun karşısında, deniz kıyısındaki hapishanede yattığını düşünüyorlar Nâzım’ın.
Üstelik orayla ilgili anılar saklıyorlar. O hapishane 1970’lere kadar duruyordu, kıyı tarafında avlusu olan bir yerdi. Halbuki Nâzım, çok büyük ihtimal, çarşıda o vakitler askeriye binalarının bulunduğu yerdeki hapishanede yattı. Şartların berbatlığı de sahildekine uymuyor pek.
Nâzım’la İsmail Hopa’dan Rize’ye götürüldü, zira Hopa sorgu yargıçlığı, hududu kaçak geçmenin, uydurma kimlik taşımanın yanı sıra, Ceza Kanunu’nun 146. unsurundan, yani “anayasayı tağyir ve tebdil”le suçluyordu, idam talep ediyordu.
Suçlamanın niteliği münasebetiyle dava ağır ceza mahkemesinde görülmeliydi, en yakındaki de Rize’deydi. Rize Ağır Ceza Mahkemesinde 146. unsurdan beraat ettiler.
Sınırı kaçak geçmek ve geçersiz kimlik kullanmaktan üç gün mahpus cezası aldılar. Rize mahkemesi, evrakı İstanbul Ağır ceza Mahkemesi’nde bulunan, gıyaben yargılandığı başka dava evrakıyla berber görülmek üzere İstanbul’a yolladı. Böylelikle, Nâzım’la İsmail 4 Ekim 1928’de kelepçeli olarak İstanbul’a vardılar.
FAHRİ HEMŞERİ
Hopalılar’da bir Nâzım tutkusu her vakit vardır, artık de var.
Tabii, büyük bir şairin, hatta bir kişinin yakalanıp hapsedilmiş olması çok tatsız bir şey, lakin Hopalılar Nâzım’ın yolunun Hopa’dan geçmiş olmasından memnunlar, bunu bir gurur kaynağı olarak görüyorlar hatta. Nâzım’ı fahri hemşehri sayıyorlar. Şiirlerini ezbere bilenler, okuyanlar var. Hopa’da bir de Nâzım Hikmet heykeli var.
BBC Hopa’daki Nazım Hikmet heykeli. Nâzım Hikmet Hopalılar için değerli, ancak Hopa da Nâzım Hikmet için değerli. Ekber Babayev’e kendi şiirini anlatırken bakın ne diyor:
“Hopa Hapishanesi’nin etkisi, öz bakımından şiirimde kendini gösterdi. Hopa hapisane notları, bir çeşit yeni realizm telakkisine varmaktı. Form de ona nazaran, daha çok bir anlatma, bir kıssa etme usulü oldu. Hayaller de yenileşti. ‘Sükût’tan bir örnek:
Dışarda
kara zıpkasında kızıl sırmalar yanan
bir eşkıya hali var
basabas çakmak çalan havalarda…”
Evet, bu dünyadan Nâzım geçti, fakat işte Hopa’dan da geçti.
Evet, bu dünyadan Nâzım geçti, fakat işte Hopa’dan da geçti. Güzel ki geçti.