Tolstoy’un kıymetli bir kelamı vardır, bilirsiniz: “Bütün mükemmel kıssalar iki halde başlar. Ya biri bir seyahate çıkar ya da kente bir yabancı gelir.” Pekala ya güçlü şiirler nasıl başlar? Ya kente Doğu’dan biri gelir ya da insan içindeki yabancıyı keşfeder. İçindeki “ben”e yabancılaşır da diyebiliriz buna. Ve bu yabancıyı deşifre eder. Yol, bu seyahatin astarıdır aslında. Yol ile yolcunun kesiştiği noktaya ise biz şiir diyoruz.
Metin Kaygalak’ın toplu şiirleri ‘Siyah Divan’ ismiyle geçtiğimiz yıl kitaplaştı. Kaygalak’ın birinci kitabı ‘Yüzümdeki Kuyu’, 1998’de okurla buluşmuş, oldukça de ilgiyle karşılanmış, ses getirmişti. Çağdaş bir destan olarak tanımlayabileceğimiz bu kitap, Yüzümdeki Kuyu (kuyuya dikkat) ve Siyah Şiirler (siyaha dikkat) isimli iki kısımdan oluşuyordu. Kuyu, içine düşülen değil, bile isteye içine atlanılan bir yeri, siyah ise hayatı, yaşanan değil, zorla yaşatılan hayatı imleyen birer metafor. Olumsuzu, okurun yüzüne vurarak olumsuzlamak ismine oluşturulan şuurlu metaforlar olduğunu düşünüyorum her ikisinin de. Doğu’ya ve içindeki yabancıya (ya da içindekine yabancılaşmak diyebiliriz buna) dönersek, Doğu’nun buzul çağı ile karşılaşmak işten bile değil: “Doğu’nun buzul çağı./ hangi mavi korur rengini, konuşsam./ bak, boynumda hâlâ bir Çingenenin/ üşüyen elleri…” Bu destansı şiirin temel probleminin Doğu’yu manaya, anlamlandırma ve hesaplaşma eforu olduğunu söyleyebiliriz. Lakin Doğu’nun buzul çağında olduğunu ve bu yüzden de, çingenenin, şiir öznesinin boynunda duran elinin üşüdüğünü bilhassa vurgulamak gerek burada. Eski devirlerde cellatların çoklukla çingeneler ortasından seçildiğini de düşünürsek, o elin neden o uzunluğunda olduğunu da anlarız. Şiirin ilerleyen kısımlarında aslında “cellat” kavramı da direkt dahil oluyor dizelere: “celladımla söyleştim. uzak düştüm/ rablerin buyruklarına. mağaralara ve/ magmalara akıttım dölümü, ayrıştım/ suya ve mayama. annemi öldürdüm/ kör bir oğuldum çarmıh çarmıh/ gerildim zamana…”
Kuyuya düşüşün ve siyahlaşmanın nasıl başladığını açıkça görüyoruz burada. İlahların buyruklarına uzak düşmek, dölü mağaralara ve magmalara akıtmak (ki insanın suyuna ve mayasına ayrışması sonucunu doğuruyor bu), kör bir oğul olarak çarmıh çarmıh vakte gerilmekle sonuçlanıyor. İster istemez anne de öldürülüyor bu ortada. Anne, anneannedir bir bakıma. Hayata getiren (ki hayat enikonu budur işte) ve kökeni temsil edendir (ki köken enikonu budur işte). Sonuçta, herkes bir oyunla bağlıdır celladına. Reddedişin, karşı çıkışın getirdiği sonuç kendini bulmaktır tahminen lakin bunun da bedeli vardır ve ağırdır. Sıradan bir çarmıha değil, bir çarmıh misali vakte gerilmek (ki önceyi, şimdiyi ve sonrayı kapsar bu gerilme hali) tahminen de en ağırıdır gerilme biçimlerinin.
Şiirler derinden ve ağırdan siyah. Bu siyah, vazgeçmenin, teslim olmanın değil, ödenen bedelin ve inadın rengi. Zira sonuçta yetim kalan bir şiir öznesi var karşımızda. “Kalan” değil de, “seçen” demek daha yanlışsız tahminen. İşareti yitiren, fakat bulacağına dair daima bir umut taşıyan. Bu dizeler, yol haritası bir manada: “işareti yitirdim/ sığındığı her kapıdan/ kovulan günahkârdım”, “yetimim işte/ kendi gövdemde de”. Tekrar de, bu seyahatte yalnızdır şair ve tüm kitaba yayılan his inatla karşı duruş değil, kendinle hesaplaşma ve sık sık tezahür eden suçluluk hissiyle başa çıkma uğraşıdır. Vakit zaman kendini sokan, kendini kendinle emziren bir yılan, mevtin mor dudağında çürüyen mor bir aşk olduğu sanısına kapılır ve kendini (kendi, binlerce yıllık bir geleneğin temsilidir burada) sorgular, sorgulamakla kalmaz, hırpalar. Tahminen çok bir yorum olacak fakat ben, Metin Kaygalak’ın bu kadar güçlü bir şiirle çıkış yapmasının ana nedeninin önündeki kalın duvarı yıkmak için büyük bir efor harcaması ve bu çabayı harcadığı için hissettiği suçluluk hissinin peşini hiç bırakmaması olduğunu düşünüyorum. İkilemin içinde sıkışmanın doruğu bu olsa gerek!
AĞAÇ ÖLDÜ, HİÇ KİMSENİN ÖLMEDİĞİ KADAR ÖLDÜ
2000 yılında yayınlanan ikinci kitabı ‘Suya Okunan Dua’ da tıpkı ruh haliyle başlıyor. Kitabın birinci şiirinin birinci dizesi: “benim doğrum çoktan öldürdü kendini”. Kolay değil, çöllere ve cümle lisanlara inanan bir şiir öznesi var karşımızda. “Çünkü,” diyor şair, “devlet ve ipek bana kerim edildi”. Biz, yani okurlar, bu muskaya inandırılan birinin boynundan muskayı çıkarıp yere çalmasına tanıklık ediyoruz. Tanıklık bile ağır geliyor. Yaşamaksa, hem kaçınılmaz hem katlanılmaz olsa gerek.
Siyah Divan – Toplu Şiirler 1998 – 2013, Metin Kaygalak, 320 syf., Everest Yayınları, 2022. Zaman ilerliyor ve ruhu ezen mengenenin tartısı azalmıyor, şiddetini sürdürüyor güya. 2006’da yayınlanan ‘Nâr Defterleri’nde de tekrar o kadim kültürün içinde, onu oluşturan öğeleri hem sevinçle karşılayan hem hesaplaşan hem kucaklaşan hem onların yıkımına gülümseyen hem o yıkımın getirdiği vicdan azabına karşı dik durmaya çalışan bir şiir öznesiyle baş başa buluyoruz kendimizi. Yıllar içinde hiç azalmayan bir vicdan azabıyla, kendini sorgulamaktan öte, kendini hırpalayan bir hesaplaşmayla, dinmeyen bir iç kanamayla karşı karşıyayız. Ruhunun derinlerine faça atmaktan asla geri durmuyor lakin asla da yolundan dönmüyor, geri adım atmıyor Kaygalak’ın kurduğu o modern/kadim lisan. Bu ruhsal sarsıntı kaçınılmaz aslında. Zira kadim bir kültürü, onun yarattığı bin yıllık geleneği, ömür biçimini kabullenerek, hatta yücelterek yıkmaya yelteniyor şair. Vurduğu her darbede kendi de yaralanıyor doğal olarak. O yüzden de, “ağaç öldü./ ve ben barındıran her şeyin/ bir yalnızlık olduğunu bilerek,/ kaldım ağaçta” demekten geri durmuyor. Sonraki dizelerde dozu arttırıyor: “ağaç öldü./ hiç kimsenin ölmediği kadar öldü.” Şunu unutmamak gerek: Ölen, gözümüzün önünde duran, o yüzden de ağacın topyekûn kendisi sandığımız gövde değildir sadece, köküdür birebir vakitte.
Yine siyaha değiniliyor, siyaha dönülüyor bu basamakta. Bir farkla: artık siyah, kapanmış, geride kalmış bir vaktin rengidir. “kabulüm/ kapanmış o siyah vakti kabul edenleri…” Lakin, kapanmış bu siyah vakte daha yakından bakınca, “alınyazmak konusunda cani kentle, uzun balkonlardaki meyyit menekşelerle, bahadır adamların ellerindeki kuş ölüleriyle” karşılaşıyoruz. Öyleyse siyah, gerçekten de geride kalmış bir vakti mı imliyor, diye bir soru takılıyor aklımıza. Tekrar birinci kitaptaki cellada, bir çingenenin, uzunluğuna uzanan, üşüyen ellerine dönelim. Cellat tıpkı cellattır tahminen, ip birebir ip. Lakin, çıkılan şiir seyahatinde gelinen kademe, “boynumu uzattığım ipler sevinç!” deme olgunluğuna erişilmesini mi sağlamıştır? İpe, boynunu bile isteye uzatma halidir bu. Endişenin, ürpertinin bertaraf edilmesi, onun yerine (kabullenme değil) umursamazlık halinin ön plana çıkması. Siyah vaktin kapanması budur tahminen de. Sormadan edemiyorum: Siyah ortadan kalkmıştır kalkmasına lakin yerini siyahın diğer bir tonuna mı bırakmıştır?
SAKİL OĞLANLAR, KAYIP KIZLAR, BABASIYLA ÖLEN ÇOCUKLAR
2006’da yayınlanan ‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’la birlikte başlayan devri, Metin Kaygalak şiirinin ikinci periyodu olarak isimlendirebiliriz. Bir yol ayrımı değil, bakışın öbür yana çevrilmesi değil; şiirin hem daha fazla yayılması, genişlemesi hem de tıpkı yerde, daha derine inmesi bu. Daha birinci şiirlerinden itibaren dikkat çeken lisan zenginliği/dille, lisanlarla hesaplaşma ve dilsel çevrimin yayılarak genişlemesi, bundan bu türlü de tıpkı biçimde devam etmekte lakin mesele/meseleler, belirttiğim üzere, yayılmakta ve derinleşmekte. En değerlisi de, renk değişmiş, siyah tonlar, en azından daha az görülür olmaya başlamış ve kelam ettiğimiz duvar büsbütün yıkılmıştır artık. Kendinle hesaplaşma, bir manada vicdan azabı çekme hali de neredeyse kalmamıştır.
‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’, elli kantattan oluşuyor. Anadolu’nun/Mezopotamya’nın merkezde olduğu, periferiden merkeze gerçek tarihi, kültürel yapılanmaların ve olayların sökün ettiği, bir yanında devletlerin, kültürlerin, başka yanında etnik ve dini oluşumların, en nihayetinde insanların olduğu, neresinden bakarsak bakalım acıklı ve ölümcül, kaotik bir destan, yani, basbayağı bizim tarihimiz bu şiirler.
Elhamra Buhara, Osetya/Rus, Yezidi/Laleş, Hanzala/Qırıx, Lübnan/Orontes, Ottoman/Musul, Sason/Milas, Silvan/Basel, Hamidiye/ Hormek, Nusaybin/ Torî, Midyat/Asuri, Meskun Pontus/Laz kantatı üzere kantatların yanı sıra, buruk kardeşliğin, şiveli oğlanların, müşkülpesent Musevilerin, kayıp kızların, sakil oğlanların, gewşek mühendislerin, babasıyla ölen çocukların, mavi bayanların, derken, devlet aklının ve yanlış Cumhuriyet’in kantatlarıyla karşılaşıyoruz. Elbette bu kantatların kimilerinde geçen birtakım harfler için, yani X, W ve Q için de bir kantat yazılmış.
Rahatlıkla tarihin düzden okunuşu (hem de harfleri sakıncalı sakıncasız diye ayırmadan birbirinden) diyebiliriz bu kantatlara. Kilden levhalar üzerine yazılmış şiirleri hangi lisandan okuyacağımızı düşünebilir, erken halkların utangaç telaşına şahit olabilir, uzak dağ müziklerinin uğultusunu da dinleyebiliriz bu kantatları okurken.
‘Doğu Kapısındaki Jonglör’ ise 2013 yılında yayınlanmış. Doğu’nun aralık kalmış kapısından içeri sızan müzikler, dualar, marşlar ve diğerleri… Jonglör’ün seslendirdiği, black rock’tan kayıp valse, ulusal dualara, seküler mezmurlara, Muslim jazz’a uzanan bir çokseslilik potpurisi sunuyor bize bu şiirler. Kırılan lakin insanın içine kırılan bir Türkçenin kemikleriyle yazılan bu potpuri, ister istemez cerahatle yüzleştiriyor okuru ve bu fasıl da şu dizelerle bitiyor: “İşte avuçlarında beş vakit bayrak teri/ İşte cerahat/ Ve/ Ruhun ilmikleri…// Rap…rap…rap…// İstiklalden çıkamamış/ Bir ergen dindardır/ Mahyada kurraya çıkmış kelimeleri”.
‘Siyah Divan’, Metin Kaygalak’ın 1998-2013 yılları ortasında yayınlanan kitaplarından oluşan bir toplam. Kırılgan bir coğrafyanın güçlü sesini yansıtan ‘Siyah Divan’, Natamam Halklar İçin Müzik isimli şiirle bitiyor. Bu ismi unutmayalım ve biz bu yarayı daima içimizde kanataduralım.