Yıllar evvel bilim kurgu sinemaların öznesi olan robotlar bugün ise hayatlarımızın neredeyse her yerinde. Fabrikalardan çıkarak hayat alanlarımıza, hatta siyaset sahnesine giren robot örnekleri çoğalıyor. Son olarak, ‘robot sanatçı’ olarak bilinen Ai-Da İngiltere Parlamentosu’nu ziyaret etti.
Gitgide hayatımıza daha fazla tesir eden robotlarla ilgili tartışmalar da süratle devam ediyor. MIT Havacılık ve Uzay Bilimleri kısmı akademisyenlerinden Julie Shah ve otonom araçlar üreten mühendislik takımına liderlik eden Laura Major, ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?: İnsan Robot- İş Birliğinin Geleceği’ isimli bir kitap kaleme aldı. Melis Zeren’in çevirisiyle Timaş Yayınları aracılığıyla okurla buluşan kitapta, yarının robotlarını nasıl tasarlamamız gerektiğine ve onlarla gündelik hayatımızı, kentlerimizi nasıl paylaşacağımıza dair tavsiyeler bulunuyor. Müellifler Shah ve Major’ün savı, yeni jenerasyon robotların kendi yapay zekalarıyla geleceği ve kendi kararlarını veren toplumsal varlıklar olacakları istikametinde.
Bilim insanları Shah ve Major’ın kitabının argümanlarını ve bunun özgürleştirme(me) potansiyelini Textum Mecmuası editörlerinden, siyaset bilimi araştırmacısı Mustafa Çağlar Atmaca ile konuştuk.
Mustafa Çağlar Atmaca Kitabı konuşmaya nereden başlamalıyız? Kitaba dair izlenimleriniz neler?
Kitaba dair temel bir düşünceden bahsederek başlayabiliriz. Günümüzde insanların teknolojiye yaklaşımlarının taşıdığı temel bir düşünceyi kitabın muharrirleri da taşıyor. Bu da, teknolojiyi fetiş bir obje olarak düşünmek. Mevzuyu anlamak için Homo-Sapiens haline gelişimize kadar gidebiliriz. Burada kastım, insan kendisini, kendisiyle birlikte etrafını değiştirip dönüştürürken hep alet kullanıyordu. Örneğin, Afrika’daki yeni bir fosil buluntusuna nazaran, homininiler başparmağının kavrama yetisinden evvel alet kullanma yetisine sahiptiler. Yani teknoloji hiçbir vakit beşere dışsal, insanın hayatına müdahale eden bir öge olarak bulunmuyordu. Teknoloji bu manasıyla insan olmanın neredeyse karakteristik özelliklerinden bir tanesi.
Spinoza’nın tabiriyle “insanı krallık içinde krallık” üzere gören, insan merkezli (antroposentrik) bir bakış açısının bir tıp krizi ve kusuru bu. Muharrirlerin bu kusuru paylaştığını görüyorum. Teknolojiyi, robotları ve robotların gelişimini insan ilgilerine dışsal, insanların kendilerini buna hazırlaması gereken bir “şey” üzere kavrayan niyet, kitabın en temel külfetlerinden biri. Yakın vakitte kaybettiğimiz Fransız düşünür Bruno Latour’un tabiat hakkında söylediği şeyi kabaca teknoloji için söyleyecek olursam, biz teknoloji üretmiyoruz; biz kendini üreten teknolojiyiz. Teknolojiyle kurduğumuz bağlantı bu içkinliği sağlamalı.
Kullandığınız “içkinleşme” sözünü açabilir misiniz? “İçkinleştirme” anlatısı yok mu kitapta pekala?
Bizi yabancılaştıran aletler de bize içkin. O manasıyla “içkin değil” demeyeceğim. Lakin bu içkinliğin alet kullanımının motivasyonu bize yabancı. Örneğin, fabrikadaki personel makine kullanıyor ve bir mühlet sonra elleri o makinenin kesimi, personelin organı olmaya başlıyor. Öbür organlar köreliyor. Günümüz alet kullanımının kendisi olumsuz bir içkinlik taşıyor.
‘ROBOT: MEKANİK EMEKÇİ, KÖLE EMEKÇİ DEMEK’
Robotlar çok uzun vakittir hayatımızda ve tahminen robot olduğunun farkında bile olmadığımız robotlar var. Kitaptaki bilgiye nazaran, dünyada 1.7 milyon endüstriyel robot var. Neden robotlara “ihtiyaç” duyulur?
İnsanın bütün yaratıcılığını biraz sonra söyleyeceğim ekonomik bağlara indirgiyor değilim. Sanat yahut öteki zihinsel insan eserlerinin hepsinin gerisindeki temel motivasyonun kapitalizm ve üretim ilgileri olduğunu söyleyecek değilim. Fakat “robot” sözünün kökenine baktığımız vakit – Çek müellif Karel Çapek’in Rossom’un Kozmik Robotları tiyatro oyunundan türeyen bir kavram bu – manasının “mekanik emekçi, köle işçi” demek olduğunu görüyoruz. Bunun ötesinde makinelerin çok çağdaş bir olgu olduğunu da söyleyemeyiz. İlkel diyebileceğimiz robotlar da, Da Vinci’nin, el Cezerî’nin makineleri de evvelden beri vardı. Zira bu, insanın etrafındaki aletlerle kurduğu alakayla başlayan bir süreç. Robotlar, yapay zekâ, sanayi 4.0 vs. teknolojinin 2020’lerde aldığı yeni biçimi olabilir en fazla.
Ancak soruyu Marx’a dönerek cevaplamak zorundayım. Kabaca, bu gelişmenin ardındaki temel motivasyonun izafî artık kıymeti artırmak olduğunu düşünüyorum. Bunu artırmanın araçlarından birisi olarak robotlar da bu sürecin bir modülü. Üretim sürecinde artık kıymet elde etmenin iki yolu var. Birisi mutlak artı kıymet başkası nispî artık paha. Mutlak artık kıymette emekçilerin çalışma müddetini artırmak zorundasınız, personeller daha fazla çalışmalı. Lakin bunu yapmanın bir hududu var: Günün ve insan vücudunun sonları. Bir de rölâtif artık kıymet var; çalışma saatleri sabit kalsa ve hatta kısalsa da çalışanların çalışma süresindeki verimliliği artırmak. Hasebiyle robotların devreye girdiği yer esasen burası. Söz itibariyle de mekanik personel, köle emekçi denmesi bu türlü bir yere tekabül ediyor. Teknolojinin gelişiminde beşere dair, insanın yaratıcılık meziyetleri ve kapasitesi ile ilgili bir motivasyon da var ancak bu öge da üretim süreçlerinde “artı değer” yaratma motivasyonuyla işliyor. Robotların günümüzde geldiği noktada insanı gerçekten işten, işin angaryasında özgürleştirme potansiyeli varsa bile bu mevcut üretim bağları bağlamında kaldığı ölçüde en fazla izafi artık kıymeti artırmak üzere bir işe yarıyor.
‘ROBOTLARIN GELMESİYLE ÇABUCAK BİR CENNETE ERİŞMEDİK, ERİŞMEYECEĞİZ’
Kitabın ismi ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?’. Biz, ‘hangi robotları’ bekliyoruz?
“Bekleme” sözcüğüne takılıyorum burada. Bekleyen öznenin kim olduğu değerli. Soru bu haliyle bütün bir insanlığı içine alıyor. Ben mevcut üretim münasebetleri bağlamında tek, büyük harfli bir ‘İNSAN’ olduğunu düşünmüyorum. Büyük harfli bir insan derken, ne demeye çalışıyorum? Şu an itibariyle teknolojinin, üretim araçlarının geldiği noktada halihazırda bütün insanları işten özgürleştirecek bir maddi altyapıya sahibiz neredeyse. Şu an itibariyle bütün fabrikalar robotlaştırılabilir. Bence günümüzde insanı işin angaryasından özgürleştirme teknolojik kapasitesine aslında sahibiz. Sorun bunun neden hala gerçekleşmiyor oluşu. Bu tekrar bizi “bekleyen kim?” sorusuna götürüyor.
Frank Herbert’ın ‘Dune’unda geçen bir kelam vardı: “İnsanlar bir vakit kendilerini özgürleştireceği umuduyla kanılarını makinelere teslim ettiler lakin bu yalnızca, makinesi olan başka insanların onları köleleştirmesine yol açtı.” Robotların gelmesiyle çabucak bir cennete erişemeyeceğiz, erişmedik. Birileri robotların sahibi olmaya, onları üretmeye devam edecek. Elon Musk, Jeff Bezos üzere tekno-feodal diyebileceğimiz beşerler üretiyor bu robotları. En son Elon Musk’ın bir robotu çıktı. Yürüyen bir savaş makinesi. Bir yandan bu robotlar endüstriyel üretim faaliyetini gerçekleştirebilecek robotlar lakin Musk örneğine baktığımızda bunlar kısa vadede bizi işten özgürleştirecek emellere seferber edileceklermiş üzere gözükmüyor. Zira kriz hâlâ çözülemedi. Emek-sermaye çelişkisi çözülemediği sürece tek başına hangi robotu beklersek bekleyelim, bu insanları özgürleştirici bir tesir yaratmayacak.
Söylediğinize en yakın yanıt veren nokta kitapta, “fabrikalara robot koyamazlar zira robotların lisanını tam manasıyla bilmiyoruz ve bu riskli” biçiminde yer alıyor. Bu riski “tasarım odaklı” bir çizgiden azaltacak halde robot yetiştirmeyi öneriyorlar. Lakin bunu yalnızca endüstriyel tasarım odaklı bir yerden kurgulanması çok hudutlu değil mi?
Kesinlikle çok sonlu. Bu, insan-merkezli bakışın çıktısı; teknolojiyi kaçınılmaz, ereksel, en nihayetinde gelecek olan bir “şey” olarak kurgulama problemi. Lakin şunu düşünmeliyiz tahminen de: bunların hiçbirisi olmak zorunda değil. Neden robotlar gelişmek, yetişmek zorunda? Neden her tarafımız robot dolmak zorunda? Buna belli perspektiften bakmamız gerekiyor. Ben insanın özgürleşmesi, kapasitelerinin gelişmesi perspektifinden bakıyorum. Lakin bu açıdan bir yararı olabilir olacaksa; teknolojiye dair ufkumuzda bu olmalı.
Robotları Beklerken Neler Olacak?, Laura Major, Julie Shah, Mütercim: Melis Zeren, 288 syf., Timaş Yayınları, 2022. ‘TEHLİKE, İNSANIN ROBOT HALİNE GELMESİ TEHLİKESİ’
Burada “yetiştirmeyi” bilhassa kullandım zira kitapta bu biçimde geçiyor. Robotlar var, daha da çok olacaklar. Biz onları bebek üzere büyüteceğiz, onları denetim edenler ebeveyn rolü üstlenecek ve etraf ona nazaran düzenlenecek. Zira bir ‘bebeğin’ gereksinimleri vardır. Bu bağlamda, her yerde robot olan bir ömür size ne söz ediyor?
Pesimist bir yerden karşılık vereyim. Bunun tehlikesi şu; biz daima robotların giderek beşere benzediği haberlerini görüyoruz. Deri ve yüz ekleniyor, hareketleri çok daha insansı hale gelmeye başlıyor. Hopluyorlar, zıplıyorlar. Sevişebilen robotlar var. Lakin görünen o ki robotların insanlaşmasından fazla insanların robot haline gelme tehlikesi var.
Kitap, hayatın beslendiği bir yerden robotları gündelik hayata dahil etmekten bahsederken, gündelik hayatın düzenlenmesini de fabrika sistemi örnekleriyle ilerletiyor.
Zamanında Fordist üretim, üretim bandı teknolojisi vardı. Lakin bu, o bantta kalmayarak üretim bantlarına benzeyen bir toplumsallık yarattı. Günümüzde, Post-Fordist devirdeyiz ve öbür teknolojilerle bu makine bandı aşıldı. Şimdiki şekillenme buna nazaran oluyor. Bu nedenle vurgulamak isterim ki, robotların gündelik hayata nasıl sokulduğu çok değerli zira buna bağlı özgürleştirme potansiyeli taşıyor. Jetgiller dünyası yaratma ihtimali var fakat bu sonlarla değil.
Mesela çeviri araçları çok hoş bir örnek. Hayatı kolaylaştırıyor ancak bir yandan hayatımıza bu kadar yayılmasıyla insanın lisanla kurduğu alakayı robotun lisanla kurduğu alakadan geçiriyor. Robot asla insan üzere konuşamayacak, lisanla kurduğu ilgi asla insanınki üzere olamayacak. Biz bu insani meziyetlerimizi robotların kullanımına açtığımız ölçüde insanların lisanla, sanatla kurduğu ilginin, zihnin bütün eleştirel kapasitelerinin robotlaşması ve makinenin kurduğu verisel bağlara indirgenmesi ihtimali doğuyor.
‘TEKNOFOBİ 18’İNCİ YÜZYILDA DA VARDI’
Burada bahsettiğiniz tekno-fobinin ana sınırından beslenen bir kaygı değil sanırım.
Haklı olabilirsiniz. Tekno-fobi her bir teknolojik paradigma değişikliğinde patlıyor aslında. “Bu seferki insanlığın sonunu getirecek, insanları yiyecekler vb.” kaygılar oluyor. Bunlar yeni üzere anlatılıyor lakin 18’inci yüzyılda da bu kaygılar vardı ve bu her yeni teknolojik atakla bir arada tekrar gün yüzüne çıkıyor. O kestirilemezliğin korkusu…
Sizdeki öbür bir his mu?
Bendeki duyguya bir tıp muhafazakarlık mı demeli? “Yeni bir şey çıkacak ve insanları köleleştirme tehlikesi var” dediğimde bende sezdiğiniz hissin sebebi robotlar değil. Sebebi, robot sahipliği hakkında, robotların kimlerin elinde, ne gayeyle toplumsal hayatımıza girdiği… Tüm robotların makus gayeye hizmet ettiğini söylemiyorum. Örneğin mesken robotları insanları konut işlerinden azade kılabiliyor. Bunları yok saymıyorum. Lakin teknolojinin potansiyeli bundan çok daha fazlası aslında. Çaba burada teknolojinin kendisiyle değil, o potansiyeli geride tutanlara karşı olmalı.
Robotlar “nitelikli işçi”. İnsan kendi sonluluğuyla “niteliksiz işçi”. Kitap işsizliği tartışmadığı için bu örtülü kalmış oluyor. Öte yandan, şirketlerin birbiriyle iş birliği yapması gerektiği, bilgilerini kâr hedefiyle birbirlerinden saklamamaları gerektiği konusu “şirketlerin etik sorumluluğu” bağlamında bir “güvenlik algısı” ve “çözüm” biçiminde tartışılıyor kitapta. Bu bana nazaran muharrirlerin kamusala dair bir uyarısı. Siz bunu nasıl yorumlarsınız?
Kitabın en büyük ikinci eksiği de tüm bunların yarattığı yeni durumda mesela işsizlik bahislerine hiç dokunmamaları, fabrika sahiplerinin insafında etik noktaya itmeleri… Bunun anlatılmasının öncesinde de “İşçi-robot tasarımı bir toplum dizaynından başka tutulamaz” deniyor kitapta. Bu robotları önceliyor, bu nedenle müelliflerin cümlesini aksine çevirip söyleyeceğim. Şu anki toplumsal bağlantılarımızın kendisi nasıl robotlar ürettiğimizi belirliyor. Toplumsal alakaları ikinci plana atarak robotları düşünmek bana çok problemli geliyor. Robotların yarattığı kasvetleri kontratlara, şirketlerin mutabakatlarına, kurallarına, esaslarına bırakarak çözme yoluna gidiyor. Şirketlerin robotların geliştiği durumdaki avantajlarını denetim edecek bir yasanın tek başına kimseyi garanti altına alacağını düşünmüyorum elhasıl. Muharrirler da yaşadığımız toplumsallığın içinden, kendi durumlarından düşünüyorlar ve bunun handikabını yaşıyorlar. Eksik tekliflerinin nedeni bu.
‘TEKNOLOJİK KÖRLÜK, HAYATI TOPLAMA KAMPINA BİLE ÇEVİREBİLİR’
Özgürleştirme konusuna dönecek olursak, üstteki “yaşam” ve “iş” kurgusuyla yapılan robot adaptasyonu özgürleştirici olabilir mi?
Olamaz. Teknolojinin kendisinin direkt özgürleştirici ve olumlu addedilmesine dair de konuşmak gerekiyor. Örneğin, faşizm birinci başta muhafazakâr ve tutucu bir ideoloji üzere algılanabilir. Fakat Almanya’da ve İtalya’da gelişen “faşist sanat”, kelam gelimi faşist Marinetti’nin fütürizmini düşünelim. Fütürizm, gelecek algısı, “geleceği teknolojiyle şekillendirmek” vs. bunlar politik olarak içi boş kavramlar değil. Faşizm de bunu verimli bir biçimde kullanabiliyor. Müelliflere dair bu yorumu yapmıyorum lakin böylesi bir teknolojik körlüğün, “bilimsel” körlüğün tehlikelerinden birisi de bu: Bütün bir hayatı toplama kampına çevirebilir. Bu kadar robot mekanikliğinde kurgulanmış bir hayat, fabrikanın da ötesinde hayatı bir toplama kampına bile çevirebilir.
Komplocu değiliz. Komplocu zannedilir miyiz?
Yok, robotları seviyoruz. Teknolojiye sırt dönmek çok muhafazakâr ve tutucu bir durum. Daima gerisinde komplo aramak da bu muhafazakarlığı besliyor. Bunun bizi bir yere götürmeyeceği açık. Ama, “Kim neyi, niçin, kim için üretiyor” diye daima sormalıyız. Sıkıntı şu ki, otomasyonu, robot teknolojisini kendi haline, sermayenin insafına bıraktığımızda yol açacağı şey garantisiz ve düşük fiyatla çalışmak olacak. Bu “Senin yaptığını robotlar yapabiliyor ve sen yaptığın işi daha düşük fiyata yapacaksın” demek. İşte çalışma ve emeğini satma zaruriliği çözülmediği sürece, bize sunulan bu “teknolojik cennet” tasavvurunun gerisinde aslında bir tıp cehennem var: İnsanlara daha fazla esnekleşmenin, güvencesizliğin, düşük fiyatlara çalışmanın reva görüldüğü bir cehennem. Benim itirazım açıkçası buna.