Bu yıl yedincisi düzenlenen İngiltere’nin bağımsız sinema şenliklerinden “London City Sinema Festivali”nde kazananlar geçtiğimiz günlerde açıklandı. 1914- 1917 yılları ortasında Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaşanan iç göçün kıssasını anlatan ve TRT İç Üretimler Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanan “Kardan Mürekkep” belgeseli, “London City Sinema Festivali”nde “En Uygun Uzun Metraj Belgesel” mükafatını kazandı.
Prof. Dr. Halil Değertekin’in “Muhacirler” isimli belge-romanından uyarlanan “Kardan Mürekkep” belgeseli, 1915’teki Rus ve Ermeni işgalinden kaçan ailelerin yaşadıkları güç günleri ve acıları anlatıyor. Rusların bölgeye gelmesiyle birlikte kış şartlarında meskenlerini terk edip, kimi vakit soğuktan kimi vakit da açlıktan ve hastalıktan ölen yaklaşık 700 bin insanın hikayesini anlatan dramatik belgeselin kış çekimleri, güçlü kurallar altında gerçekleşti. TRT İç Üretimler Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanan belgeselin yapımcılığını Cafer Şanal, direktörlüğünü ise Nurtaç Erimer üstleniyor. Belgeselin çekimleri 50 kişilik teknik grup, 7 oyuncu ve 123 kişilik yardımcı oyuncu takımıyla Bitlis ve Muş etrafında gerçekleştirildi. Biz de “Muhacirler” kitabının muharriri Prof. Dr. Halil Değertekin ile konuştuk.
KİTAPTAN BELGESELE
Halil Değertekin’in, 1915 Rus ve Ermeni işgalinden kaçan başta kendi ailesi olmak üzere, öbür ailelerin yaşadıkları sıkıntı günleri ve acılarını anlattığı “Muhacirler” isimli kitabını yazma fikri aslında çocukluk yıllarına kadar uzanıyor. Değertekin kitapta ve belgeselde; 1914’te başlayan 1. Dünya Savaşı (Harb-i Umumi) sırasında, bölgede yaşayan sıradan Osmanlı vatandaşı Türk ve Ermeniler ortasındaki insani münasebetleri, Ermeni tehcirini ve Rus Ordusunun işgali ile yaklaşık bir milyon Osmanlı vatandaşının en ağır kış şartlarında Orta ve Güneydoğu Anadolu’ya yaptıkları göç sırasında yaşanan insanlık dramını o zamanki Osmanlı vatandaşlarının gözüyle ortaya koyuyor. O periyot birlikte yaşayan Osmanlı vatandaşı Sünni, Alevi, Türk, Kürt, Ermeni Osmanlı vatandaşları ortasında ortak ömürle ilgili hiçbir sorun olmadığı, tehcire uğrayan Ermeni vatandaşların ayrılışı sırasında bu olaya Müslüman Osmanlı vatandaşlarının üzüldüğü gerçeği dikkati çekiyor.Değertekin’in bu romanı belgesel bir yapıt olmasının yanı sıra bu alanda yazılmış seçkin kitaplardan biri.
1906 doğumlu annesinin şimdi bir çocukken 1. Dünya Savaşı’nı, Ermeni tehcirini, babasının Erzurum yakınlarında Osmanlı-Rus savaşında şehit oluşunu, Rus ordusunun bulundukları toprakları işgal etmesini gördüğünü anlatıyor Değertekin. “Annem insanların kafile halinde 1916 yılı Şubat ayında Rus ordusundan kaçarken ağır kış şartlarında yürüyerek dağları, vadileri, ırmakları aşarak tam üç buçuk ayda Karlıova, Genç, Lice üzerinden Diyarbakır ve daha sonra Siverek’e varışlarını yaşamış. Yolda insanların soğuk ve açlıktan vefatına tanıklık etmiş. Yolda iki kardeşini ve annesini soğuk ve veremden kaybetmiş. Bu inanılmaz olayların tesiriyle devamlı anlattığı muhacirlik ya da onun deyişiyle seferberlik anıları beni çok etkiledi” diyor. Bunları yazma fikrinin vakitle başında olgunlaştığını belirten Değertekin, annesi ve babasının anlattıklarını birebir yazmaya ve ses kayıtlarını almaya başlamış. Husus ile ilgili kaynak arayışına girmiş lakin yazılı anıların çok az ve yetersiz olması dikkatini çekmiş. Bunları yazıya dökme vaktinin geldiğini düşünüp, 2000’li yılların başında bir kitapta bir ortaya getirmeye karar vermiş. 2012 ve 2015 yıllarında iki baskı yapmış olan kitap, hayli ilgi görmüş. Değertekin, “Asıl ilgi TRT’nin kitapla ilgili belgesel üretiminden sonra arttı. TRT yetkili konseyinin onayından sonra direktör Nurtaç Erimer’in grubunun uğraşıyla ‘Kardan Mürekkep’ belgeseli ortaya çıktı” diyor.
Büyüksu Deresi’nde çaresiz bekleyiş
Belgeselde Değertekin’in annesinin bulunduğu kafilenin, Bingöl’de muhacirlik yolunda Büyüksu Deresi’nde kıyıdan karşıya geçmenin imkansız üzere göründüğü sahne dikkatimizi çekiyor. Değertekin, “Annemin bulunduğu kafilenin Büyüksu Deresi kıyısında yaşadığı dramatik tablo tüyleri diken diken edecek kadar etkileyicidir. Azgın dere kenarında çaresizlik içinde bekleyen kafile içindeki bir ermişin dini inançlardan kuvvet alarak yaptığı sesli davet ve akabinde azgın suya kucağındaki bir çocuk ile girmesi bir anda bütün kafileyi dini bir merasim üzere etkilemiş, yönlendirmiş ve kurtarmıştır. Annemin polis olan amcası Ziya’nın ani ve bahadır liderlik özelliği ile kafile arttan gelen Ruslardan kurtulmuştur. Bu sahnenin düşünülmesi bile insanı duygulandırmaktadır” biçiminde anlatıyor.
Genç kız ve bayanlara devlet sahip çıktı
Kitapla ilgili kaynak araştırması yaparken; muhacir olan yaklaşık bir milyon Osmanlı vatandaşının yarıya yakınının yollarda soğuk, hastalık, açlık, kayıp, eşkıya ve çete atağıyla öldüğünü söyleyen Değertekin, ayrıyeten muhacirlerin göç sırasında açlıktan bulabildikleri kedi ve köpekleri yemek için hengame ettikleri ve atların pisliğindeki arpaları seçerek yediklerini kaydediyor. Bu iki olayın da canlı şahidi olan annesinin anıları kitabın en can alıcı kısmı ayrıyeten. Kendisi için kaynaklarda dikkati çeken ve çok acı olan bir gerçeğin de savaş sırasında binlerce çocuğun kaybolduğu, ortada kaldığı, anne-babasını yitirdiğini lisana getiriyor. Değertekin, “Nitekim Mustafa Kemal Paşa’da bu olaya şahit olmuş, bir sahipsiz erkek çocuğu evlat edinmiştir. Toplanan sahipsiz çocuklar Kazım Karabekir Paşa tarafından sahiplenilmiştir. Ayrıyeten Hatunoğlu Kurt İsmail Paşa Diyarbakır’da bu çocuklar için yatılı Sanat Mektebi açmış, sahipsiz genç kız ve bayanları da devlet yeniden Diyarbakır’da sahiplenmiştir. Muhacirlerin savaş sonunda geri dönüşleri sırasında annemin Lice yakınlarında bir toplanma yerinde Ordu Kumandanı Osman Nuri Paşa tarafından öksüz ve yetim olması nedeniyle evlat edinmek istenmesi de o muhacirlik devrinin acı bir gerçeğidir” diyor.
O periyot ortada kalmış birçok çocuk bilhassa subaylar tarafından evlat edinilmiş. Birebir halde Ermeni tehciri sırasında da birçok Ermeni kız çocuğu ya tanıdık bir Müslüman ailelerine verilmiş yahut ortada kalan çocuklara Müslüman aileler sahip çıkmış. Değertekin, bu tip Ermeni kızlarının yüz bin civarında olduğunun bilindiğini söylüyor. “Savaş sırasında yaşanan bu tip dramatik olayların yarattığı travmayı bugün birçok kişinin anlaması mümkün değildir” diyen Değertekin, “Ancak o periyodu yaşayanlar bu travmayı ömürleri boyunca taşımışlardır ve acıdır ki birçok bunları yazmadan, kayıtlara geçirmeden sessizce yaşamış ve göçüp gitmiştir. Bu ülke insanınca yaşanan bu olayların bilinmesi, ülkenin hangi zorluklardan geçerek bugüne geldiğinin anlaşılması geleceğimiz için de çok değerlidir” tabirlerini kullanıyor.