Seyahat Davası’nda 18 yıl mahpusa mahkum edilerek tutuklanan sinemacı Çiğdem Mater, birebir davada 18 yıl mahpus cezası verilen ve Bakırköy Bayan Kapalı Ceza İnfaz Kurumu’nda tutuklu bulunan mimar Mücella Yapan ile söyleşi yaptı.
Maraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçelerinde 6 Şubat günü meydana gelen ve 11 vilayette yıkıma neden olan 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki sarsıntıları yorumlayan Yapan, 1999 zelzelesinde Maraş sarsıntılarından daha organize olduklarını söyleyerek, “‘Devlet nerede’ diye çığlıklar vardı ancak en azından devletin engellemeleri yoktu” diye konuştu.
“Birileri üzerimizden edindikleri haksız yararlarla büyüdüler, palazlandılar, toplumun kıymet yargılarını teslim aldılar. Bizler bozguncu, ‘istemezuk’çu, halk düşmanı, devlet düşmanı ve hatta sürtük konumuna düştük. Yani devlet dersinden sınıfta kaldık” diyen Yapan, “Siz uygunu mi, derhal ancak derhal vazifelerinizi etik insanlara terk edip gidin, gidin, gidin! Çabucak, derhal, artık, şu anda yapılacak en kıymetli, en acil, en yararlı aksiyon bu olur” sözlerini kullandı.
Mater’in Yapan ile yaptığı ve Bianet’te yayınlanan söyleşinin bir kısmı şöyle:
‘TUTSAKLIK HİSSİNİ HİÇ BU KADAR AĞIR YAŞAMAMIŞTIM’
Depremi 6 Şubat sabahı saat 08:00’de, sayımla birlikte televizyonu açınca öğrendik. Birinci an ne düşündün, ne hissettin?
Öncelikle büyük bir öfke. Dokuz aydır biriken bütün öfkem bu “beklenen” fay kırıklarından boşaldı güya. Aklımda coğrafyanın tümü, bugüne kadar güya duvarlara söylenmiş üzere hiçbir işe yaramayan bilimsel ve teknik ikazlar bir şimşek süratiyle beynimden akmaya başladı. Akabinde büyük bir çaresizlik… Yapamadıklarımız için… Güya bütün sorumluluk bizim, biz gerekenleri halka ve idarecilere anlatamamışız üzere. Ve sonra beşerler, canlar, tarihi eserler, anılar, anılar, arkadaşlar, canım Hatice Can. Oralardaki dostlar, meslektaşlar ve natürel ki Adana’daki canım kardeşim ve ailesi… Yani, nasıl anlatayım ki, sen de yaşıyorsun işte…
Ezcümle, öfke, sorumluluk, hüzün, isyan, kapatılmışlık, işe yaramazlık, hesap sorma isteği… Karmakarışık. Lakin daima “bu kadar yapacak iş varken, burada ne işimiz var” sorusu. Güya vazifeden kaçıyormuşuz üzere. Tutsaklık hissini hiç bu kadar ağır yaşamamıştım. Dedim ya, karmakarışık, duvarları yıkasım var. Sanıyorum bu hepimiz için geçerli. Ayrıyeten da şimdilik otuz bin canımız gitmişken, bizim hissettiklerimizi ne ehemmiyeti var? Aslında sistemin asıl gizi “biz niçin burdayız?” sorusunun karşılığında yatıyor.
‘BUGÜNDEN ÇOK DAHA SÜRATLİ ORGANİZE OLDUK’
1999 zelzelesi ve sonraki sarsıntılardaki tecrübesine dayanarak soruyorum, birinci an yanlışları ve doğruları neler?
Canım Çiğdem, sen de oralardaydın. Marmara Depremi’nden tam iki ay evvel, TMMOB olarak Kocaeli’nde “Kocaeli Sarsıntıya Hazır Mı?” sempozyumu yapmıştık. 12 Kasım 1999 Düzce (Kaynaşlı) Zelzelesi esnasında ben, eşim mimar Memik Yapan, jeolog sevgili Oğuz Gündoğdu ve avukat Erbay Yucak’la birlikte, Bolu Valiliği’ne “burada bir sarsıntı bekliyoruz, hazır olun” diye uyarmaya gittiğimizde, Vali bize “siz kimsiniz? Allah’a şirk mi koşuyorsunuz?” dercesine bakmıştı. Vali gidip biz vilayet bahçesine indiğimizde yer yer ivmesi yerçekimini sıfırlayan zelzele patladı. Ve biz vilayet bahçesinde Afet Uyum Merkezi’ni kurmak durumunda kaldık. İnan o gün, bugünden çok daha süratli organize olduk. Kimseden buyruk ya da talimat beklemedik.
Ne yapacağımızı biliyorduk ve eğitimliydik. Gerçekten ardından asker yetişti. Askerlerin kumandanının “kim bu bayan?” demeden benden buyruk tekrarı aldığını ve bana “komutanım” dediğini anımsıyorum. Ve madenciler… Tam iki saat sonra, ellerinde birer somun ekmek, otobüslerle uyum merkezindeydiler. Ağladığımı hatırlıyorum. Tıpkı durum 17 Ağustos’ta da vardı. Biz TMMOB olarak, bütün meslek kuruluşlarıyla, tabip odaları, eczacılar, barolar, psikologlar, bayan örgütleri çok tertipli bir biçimde vazife paylaşımlarımızı yaparak, askerle birlikte çalışarak durumu denetim altında almaya çalıştık. Tekrar “devlet nerede” diye çığlıklar vardı lakin en azından devletin engellemeleri yoktu.
Bugün bence en büyük fark, kendinden menkûl, ismine devlet dediğimiz içi boş bir heyula var lakin bu heyulanın yarattığı kaygı öylesine büyük ki, biat etmiş tüm kurum, kuruluş ve bireyler neredeyse kendilerini mevtten kurtarmak için bile talimat bekler haldeler.
Diğer sarsıntılarda en azından bu heyula yoktu. Birinci andaki kusurları ve doğruları soruyorsun bana ancak bence birinci anın yanlışları bu ana gelirkenki anlayış, idare biçimi ve zihniyette yatıyor. Esasen tüm medya mensupları ve zelzelesi yaşayanlar bu yanılgıları açık açık lisana getiriyorlar. Allah aşkına, hazırdaki madencileri bekletmek, onları karayoluyla sevk etmek ne demek? Bağlantı çağında, irtibat üzere hayati bir muhtaçlığın sağlanamaması ne demek? Kimdir bu şirketler? 2018’de çıkarılan ‘İmar Barışı’na karşı lisanımızda tüy bitti, dermanımız tükendi. 10 milyondan fazla kusurlu binaya ruhsat verildi. Kimdir bu kanuna oy verenler? Artık sorumluluk bu maddede dendiği üzere mal sahiplerinin mi? Bu nasıl bir hukuksal garabet? Tüm yanlışlar paka mi çekildi?
Aynı kusur 1999 sarsıntısından evvel de vardı. 80’li yılların aflarıyla yeminli ofislerin sorumluluk yüklendiği binlerce kusurlu ve yöntemsiz yapı yasallığa kavuşturuldu. Yıkılan bir sürü bina bu kapsamdaydı.
‘HEPSİNİN İSMİ BİZİM DAVAMIZIN ‘ŞİKAYETÇİ’ KISMINDA SIRALI’
2018’de, neredeyse Rusya-Ukrayna barışı üzere ulvi bir barışmış üzere sunulan “İmar Barışı”nda “yeminli bürolar” üzere bir kılıfa dahi gerek duyulmadı. Artık kim hatalı? Yedi defa inşaat durdurma kararına karşın açılışına müsaade verilen ve onlarca sportmen çocuğun ve rehberin mezarı olan otelin sahibi mi? Müteahhidi mi? Müsaade verenler mi? Yoksa hepsi birden mi?
Koskoca Değirmendere, dolgu alanında, üzerindeki binalarla birlikte denizde hâlâ dururken, bugün dolgu alanlarda plan yapanlar, inşaat yapanlar, inşaat molozlarından müteşekkil, Maltepe-Yenikapı dolgu alanlarında miting yapanlar, İstanbul Depremi’nin eli kulağındayken, hâlâ o alanlarda zelzele yardımı toplayanlar… Bunlar bilmiyorlar mı? Söylemedik mi?
Bugün bütün toplanma alanlarını imara açıp İstanbul’un ortasında sahra hastanesi, çadır alanı, helikopter pisti olarak kullanılabilecek tek alan olan Seyahat Parkı’na bütün bilimsel, teknik, hukukî kararlara rağmen “ille de bina yapacağım” diye tutturan kim? Buna mani olmaya çalışanlara şiddet uygulayanlar, sekiz canı öldürüp binlerce insanı yaralayanlar kim? Hepsinin ismi bizim davamızın “şikayetçi” kısmında sıralı.
‘BU COĞRAFYA SARSINTI DERSLERİNİ NEOLİTİK ÇAĞDAN BERİ ALIYOR’
Hem TMMOB’un hem de bilim insanlarının yıllardır uyardığı, “bile bile” gelen bu zelzelesi, dizlerini döverek karşıladığına şahidim. Süleyman Demirel’in 1999 sarsıntısından “ders çıkardık” dediğini de anımsayarak, dersi çıkardığımızı varsaysak bile, ödevlerimizi yaptık mı?
Bir evvelki sorudaki cevaplarıma dönmeden, tekrara kaçmadan özetlemeye çalışacağım. Affet. Beynim bir haftadır yılların birikiminden, olur olmaz bilgilerin sistemsiz bombardımanı altında. Yöntemsel bir sıralamaya sokamıyorum, bir nevi kapalı alanda fikir firarı…
Bu coğrafya zelzele derslerini neolitik çağlardan beri alıyor. Mesela Göbeklitepe. En güzel ders 1939 Erzincan Depremi’nden alındı. O nedenle, tahminen de dünyadaki en ileri afet kanunları hazırlandı. Akabinde başka büyük dersler… Her birinden alınan dersler yazıldı, çizildi, kurallar konuldu, yönetmelikler yenilendi. Fakat, bilhassa 1970’lerden itibaren içine girilen neoliberal ekonomik ve ideolojik tekrar yapılanma sonrası kamu yönetimi zihniyetinde çok esaslı bir değişiklik yapıldı. 1980 darbesi ile, hiçbir altyapı değişikliği yapılmadan ve destekleyici tedbirler alınmadan, anti-demokratik tekniklerle yerleştirilen bu yeni sistem, öncelikle üretim iktisadından çok tüketim iktisadını temel aldı. Kentler ve kırsal yerler, kamunun dahi olsa, inşaata dayalı iktisadın en büyük sermayesi haline geldi.
Ayrıca “çılgın” ve “mega” projelerle, milletlerarası sermayenin de cazibe merkezi olmak hedeflendi. İktidarlar, iş başında kalabilmek ismine bu yeni sermaye kümesiyle çok sıkı münasebetler kurdu. Bugün bahsettiğimiz bütün sermaye çeteleşmeleri o periyodun ideolojisinin sonucudur. Bu ortada 1999 sarsıntısı yeni bir iş alanı açtı: yıkılan kentler, yıkımı bekleyen yerlerin yarattığı dehşet, bu bölüm ve bilimsel neoliberal ideologlar sayesinde hâlâ son derece yanlış manalar yüklenen “kentsel dönüşüm.” Aslında “yerleşmelerin güçlendirilmesi, sağlıklaştırılması ve rehabilite edilmesi” manasında kullanılması gereken bu kavram, yanlış bir çeviri ve anlayışla, yeni inşaat kesiminin elinde adeta “mucize” bir kavram haline getirildi. 1999 sarsıntısından çabucak sonra bütün meslek ve bilim insanları tarafından önerilen “ucuz ve süratli güçlendirme planları ve teknikleri” süratle rafa kaldırıldı. Esasen varolan sıkışık yapılaşma, toplum tarafından da gönül isteğiyle kabul edilen müteahhit kâr hisseleriyle, neredeyse on misline katlanarak arttı, semtler, mahalleler tekrar inşa edildi. Genelde de aslolarak rehabilite edilmesi gereken yerler değil, rantı yüksek olan alanlar seçildi. TOKİ çıkarılan yeni kanunlarla kamunun bütün arsa stokların sahip oldu ve bu alanları yeni müteahhitlerin “kâr projelerine” açtı.
Sosyal kiralık konut siyaseti büsbütün terk edildi, 775 sayılı yasa ortadan kaldırıldı. Bütün bu hareketleri rahatça yapabilmek için “deprem” bir mazeret olarak kullanıldı, binlerce kanun ve KHK çıkarıldı. Kamu ihale yasası benim bildiğim 195 sefer değiştirildi. Devlet Planlama Teşkilatı lağvedilerek ülke planlamasıyla fiziki planlamanın bağı koparıldı. Belediyelerin bütün planlama yetkileri kesim modül Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın buyruğuna, daha doğrusu tek bir yetkinin buyruğuna sunuldu. Planlı bölgelerdeki bütün planlar plan değişiklikleriyle delik deşik edildi. Bütün bu olanları anayasal yetkilerini kullanarak hukuk yoluyla engellemeye çalışan meslek odalarının tüm kontrol yetkileri ellerinden alınmaya çalışıldı, düşman ve vatan haini ilan edildi. Barolar parçalandı, hukuk bu yeni anlayışa uygun olarak “dönüştürüldü.” Bu hukukî dönüşüm kalkınma raporlarında (mealen, malum cezaevindeyim, tam hususlara erişimim yok) şöyle yer aldı: “Bugün asıl yapılacak iş memleketler arası ve mahallî sermaye için gerekli kolaylıkları sağlamaktadır. Belediyelerimiz bu manada promosyon kuruluşları haline getirilecektir. Hukuk sistemimiz bu yeni duruma nazaran reforme edilecektir.”
‘DEVLET DÜŞMANI VE HATTA SÜRTÜK KONUMUNA DÜŞTÜK’
Bütün bu ilanlara karşı derslerimiz durdu mu? Büyük bir iç huzuruyla söyleyebilirim, hayır. Daha büyük bir inat ve gayretle hem ferdî hem de kurumsal olarak devam ettirildi. Kendi kurumum TMMOB, sendikalar, TTB, barolar, meslek örgütleri, onlarca milletlerarası, yüzlerce ulusal ve mahallî sempozyumlar, toplantılar yapıldı zelzeleye dair, sonuçlar devletle ve kamuoyuyla paylaşıldı, alınması gereken tedbirler her bölge için farklı başka listelendi. Başta arama-kurtarma ve bina inşa katları olmak üzere mesleksel ve kurumsal eğitimler yapıldı. Toplum da boş oturmadı. Mahalle Afet Gönüllüleri aracılığıyla önemli örgütlenmeler yapıldı. Belediyelerle işbirliğini gidildi, her mahalleye kurtarma araçlarıyla dolu konteynerleri yerleştirildi. Kim bilir artık neredeler? Sonra ne oldu? Herkes birden yeni mutfak fayanslarının, eski binasını nasıl yenileyip rantı arttırırımın peşine düştü. Bu olağandışı mi? Hayır. Şayet konut bir barınma aracı değil de bir toplumsal ve ekonomik teminat ve rant aracı haline getirilmiş ise, kamu ve toplum barınma ve konut hakkını yalnızca mülkiyet üzerinden tanımlıyorsa, bu durum son derece olağan. Üstelik kent toprakları özel mülkiyete bahis ediliyorsa, kamu mülkiyeti elindekileri kamuya gelir sağlamak ismine ona, buna peşkeş çekiyor ise, daha da olağan.
Kamu nasıl elindeki yerlerin emlak rantını arttırarak satışa çıkarıyorsa, halk da elindeki metrekarenin rantını arttırmaya uğraşıyor. Üstelik onun istediği rant hâlâ çok mütevazi. %80 müteahhit kâr hissesini hak görüp %1 falan istiyor. Hiç de sormaz garibim, bu müteahhit ne iş yapar diye. Nasıl bir sorumluluğu var? Mimarı, mühendisi, plancıyı tanımaz bile. Onlar, o koca müteahhidin taşeronu üzeredir.
Yani biz dersimizi döne döne aldık lakin birileri üzerimizden edindikleri haksız yararlarla büyüdüler, palazlandılar, toplumun bedel yargılarını teslim aldılar. Bizler bozguncu, “istemezuk”çu, halk düşmanı, devlet düşmanı ve hatta sürtük durumuna düştük. Yani devlet dersinden sınıfta kaldık.
“Biz demedik mi” desek neye fayda ki? Halk bizi dinlemedi. Biz söyledik, hocalar söyledi lakin topluma anlatmayı beceremedik. Medyayı, devlet güdümündeki o dev tertibi aşamadık.
Ses çıkaranlar “mimik yaptı” diye cezalandırılıyor, kala kala toplumsal medya kaldı ders aktarılacak, onun da hali malum. Tweet atmak ceza sebebi. Artık yapılacak tek bir dönüşüm var: sistem ve zihniyet dönüşümü. Benim çıkardığım tek ders bu. Unutmayalım, krizi yaratanlar asla krizi çözemezler, derhal el çektirilmelidirler.
‘SİZ DÜZGÜNÜ Mİ, DERHAL LAKİN DERHAL VAZİFELERİNİZİ ETİK İNSANLARA TERK EDİP GİDİN, GİDİN, GİDİN’
Böyle bir büyük enkazdan, bu sefer “ders çıkarmak” için nelere dikkat etmemiz, nasıl ilerlememiz gerekiyor?
Size çok çarpıcı bir örnek vereyim. AKM’nin onaylanan birinci onarım projesi durdurulup öteki bir yapımcıya verildiğinde içeride kimi müdahaleler yapıldığını duyan bizler ve projenin mimarı M. Tabanlıoğlu binaya sokulmadık. İşin komiği sevgili Eyüp ve ben Taksim Meydanı’nda, polis muhafazasında basın açıklaması yaptık zira her türlü güçlendirme projesi ve finansmanı hazır olan AKM’nin yıkılması isteniyordu. Artık de ismi birebir kaldı diye alkış tutuyoruz. Siz AKM’de artan inşaat metrekaresinin ve kültürün özelleştirilmesinin ve ziyan edilen kamu kaynağının farkında mısınız?
Keşke elimde evraklarım olsa da, size tek tek bu yapıların plan, proje ve imal hikayelerini anlatabilsem. Umarım çok geç olmadan bu imkânı bulurum. Yaş 72 lakin olsun, bizim nesil sağlam çıktı.
Demem o ki, inşaat yapmak o denli kolay bir iş değildir, hele tahlili ilkokul mezunu bile olması gerekmeyen “müteahhitten” bekliyorsanız. Kolay gelsin canım halkım. Duymadın bizi ya da duyuramadık sesimizi.
Daha fazla anlatamayacağım, aslında bunları herkes biliyor, benimki iç dökmesi. Ben konuşurken can kaybımız otuz bini geçti, hâlâ göçük altında binlerce insanımız ve hayvanımız var. Susuyorum.
Ama şunu söyleyeceğim, yapılacak her şey unsur madde aşikâr. İnsan, sıhhat, eğitim ve aslında her mevzuda TMMOB, TTB, barolar, KESK, DİSK, belediyeler, üniversitelerin raporlarını ve önlemlerini derhal yürürlüğe koyun.
Yalvarıyorum, hiçbir ihmalin cezasız kalmaması için savcılar ve avukatlar, meslek odaları, meslek insanları ve kamu görevlilerinden oluşmuş gruplar olmadan, kanıtlar düzgün halde toplanmadan enkaz kaldırmayın.
Ayrıca, milyonlarca ton inşaat molozunun nereye döküleceğini herhalde planlamıştır sistem, çünkü bölgeye yapmayı umduğunuz yapıların kat sayılarını bile ilan ettiniz, kesinlikle ihale falan da yapıyorsunuzdur.
Bu alanları derhal ilan edin, yeni bir etraf katliamına neden olmayın. Siz uygunu mi, derhal fakat derhal vazifelerinizi etik insanlara terk edip gidin, gidin, gidin! Çabucak, derhal, artık, şu anda yapılacak en değerli, en acil, en yararlı aksiyon bu olur.
İçim acıyor, beynim susmuyor. Özür dileriz çocuklar!
SÖYLEŞİNİN TAMAMI