S. Deniz Yılmaz | [email protected]
“Ey Thebaililer, yurttaşlarım! O kuvvetli bilmeceleri çözen Oedipus’un haline bakın! Çok kudretli bir insandı. Onun memnunluğu bu kentte hangi vatandaşı imrendirmemişti? Artık ne kadar vahim bir felaket kasırgasıyla sürüklendiğini görün!”
Mitolojinin en dramatik, en kadersiz hükümdarıdır Oedipus. “Ah, ah! Ne talihsizmişim ben! Nereye gidebilir bu türlü bir kadersiz, nereye uçtu gitti haykırışlarım? Nerede kıstırdı mukadderat beni?” der, kehaneti öğrendiğinde. Nedir Oedipus’u bu türlü kederlendiren kehanet? Laios’un oğlu, Labdakos’un torunudur bu bahtsız kral. Annesi İokaste… Şanssızlığı annesinin karnındayken söylenir bir kâhin tarafından. Kehanet odur ki bu çocuk babasını öldürecek, annesiyle evlenecektir. Doğar doğmaz, aç susuz bırakılır bir ormanın kenarına ve ayağı delinip geçirilir bir ip. Ayağı delindiğinden ayakları şişer ve o yüzden “ayakları şişmiş” manasına gelen Oedipus olur ismi da. Öbür bir ülkenin çobanı geçerken oradan, duyar Oedipus’un sesini ve acır ona. Bebeği alıp çabucak Korinthos Hükümdarı Polybos’a götürüp anlatır olanları. Kral Polybos ve eşi Periboia hiç çocukları olmadığından kabul ederler bu bebeği ve bu türlü başlar işte Oedipus’un kıssası.
Kehaneti öğrenir
Zaman geçer büyür Oedipus ve bir cümbüş düzenlenir sarayda. Hayatının memnun günlerinin sonu ve bir kuşkunun de başladığı yerdir burası. O sırada kulağına gelir bir şeyler; kehanet odur ki “Oedipus babasını öldürecek, annesiyle evlenecektir.” Kabul etmez duyduklarını ve kendini çabucak Delphoi Tapınağı’nın önüne atar, tahminen duydukları palavradır diye. Kâhin doğrular tüm kehaneti. Çabucak kaçıp gitmek ister oradan, Polybos ve Periboia’yı öz ailesi sandığından onlara ziyan vermemek için yola koyulur. Thebai kentine giden dar bir geçide gelene kadar aklında bu kehanet, bu acı ve geride bıraktığı ailesi vardır. Tam o sırada yoldan öbürleri da geçmektedir ve Oedipus ile karşısına çıkanlar ortasında bir yol arbedesi başlar. Esasen kederli olan Oedipus bu hudutla öldürür adamları ve devam eder yoluna. Bilemez öldürdüğü kimdir, bilemez kehanetten kaçarken yazgının kucağına gittiğini.
Sfenks’in soruları
Güzel kent Thebai’ye varır lakin bir sorun vardır. Kentin girişinde bekleyen Sfenks isminde nahoş ve müthiş bir yaratık kente girene çıkana sorular soruyor, karşılığı bilemeyeni de öldürüp yiyordur. Dehşetle kapıda bekler Oedipus. Başına gelenler yetmiyormuş üzere bir de Sfenks’in sorularıyla uğraşacaktır. Birinci soruyu sorar Sfenks: “Kimi vakit iki, kimi vakit üç, kimi vakit dört ayak üstünde yürüyen ve tabiat maddelerine karşı olarak en çok ayağı olduğu vakit en güçsüz olan yaratık hangisidir?” İnsan, der Oedipus. Doğrudur, evvel emekleyen, sonra yürüyen ve en son baston kullanan insandır yanıt. Sfenks huzursuzlukla sorar öbür soruyu çabucak: “İki kız kardeştirler, biri ötekisini doğurur ve ikincisi birincisinden doğmadır.” Gün ve gece, der Oedipus. Bu yanıtlar karşısında hayrete düşen Sfenks kendini uçurumun kenarından atar.
Thebai’nin kahramanı
Sonra tüm kehanetleri, tüm berbat olayları unutturacak bir şey olur Oedipus için. Acımasız yaratık Sfenks’i yenmesinin, halkı bu esaretten kurtarmasının onuruna kutlamalar yapılır. Thebai ülkesinin kahramanı ilan edilir. Oedipus gelmeden evvel ölen hükümdarın yeri ise boştur. Sfenks’i yenen tek kişi olduğu için hem ülkeye kral hem kraliçeye eş olur Oedipus. Kederli günlerin yerini tekrar hoşluklar almaya başlar. Unutur kehaneti, Kraliçe ile dört çocukları olur. Hem ülkedeki beşerler hem Kraliçe memnundur ama uzun sürmez bu durum. Veba kapıyı çalmıştır çoktan.
Veba gelince ne yapacaklarını bilemez beşerler. Oedipus, Delphoi Tapınağı’na bu sefer kendi ülkesini kurtarmak için askerlerini yollar. Beklerler, beklerler askerlerin gelmesini. Lakin haberler âlâ değildir. Delphoi kâhininin kehaneti şudur; “Kral’ın katili en kısa vakitte bulunmalı, bulunmalı ve sürülmeli ülkeden. Fakat bu türlü kurtulur bu ülke hastalıklardan.” Oedipus çabucak katilin kim olduğunu araştırmaya koyulur ve Kral’ın öldürülüşüne dair bilgileri duyunca yüreği tasayla kaynamaya başlar. Ya kehanet doğruysa, ya Oedipus babasını öldürüp annesiyle evlendiyse? Ama tüm bunlardan nasıl emin olacaktır? Tam bu sırada bir ulak girer içeri ve söyler öykünün bitiş yerini: Korinthos Hükümdarı Polybos ölmüştür, tahta geçmesi için Oedipus çağrılmaktadır. Ulak, Polymos’la Periboia’nın oğlu olmadığını da söyler Oedipus’a. Her şey çıkar ortaya, kehanet doğrudur. Sarsıcı gerçek ile yüzleşilir, bilme dileği kehanetin kilidini kırar. Oedipus gözlerini oyar altın iğneler ile.
Bilme arzusu
Sophokles bu ünlü tragedyada bilhassa bilme dileğini vurgular. Kuşku bir defa ele geçirmiştir insanın yüreğini ve insan bu kuşkuya karşın yaşayamaz. Bileceğimiz şey ne kadar makûs olursa olsun yine de derdin içimizi her gün kemirmesinden daha yeterlidir. İnsan bilmek ister, ekilen kuşku tohumlarının götüreceği taraf altın iğneler ile gözlerimizi oymak olsa bile. Mitler insanlığın mirasıdır, bu yüzden vakitsizdir. Hangi vakitte okursak geçerli olacak manalar barındırır içlerinde. Oedipus’un bize söylediği, kuşkunun kıskacından çıkamayacağımızdır.
Psikoloji ve mitler
Edebiyat ve mitler, psikolojinin de ilgi alanına girmektedir. Psikolojinin edebiyat ile ilgilenmesi psikanalizin kurucusu Freud’un Hamlet’i yorumlaması ile başlar. Freud’un Hamlet’i yorumlaması ve üstüne yazılar yazması aslında “psikanalizi icat etmesine” yardımcı bile olmuştur. Daha sonraları masallar, romanlar ve mitler, ruhsal tahlillerde kullanılmıştır. Bilhassa mitlerin ruhsal analizlerde kullanılmasının nedeni tüm insanlığın paylaştığı az şeylerden biri olmasındandır. Carl Gustav Jung da kuramında kolektif bilinçdışından bahseder. Kolektif bilinçdışı; yer ve vakitten bağımsız, atalarımızın binlerce yıllık yaşanmışlıklarının birleşmesi sonucu tüm insanlığın hafızasında yer alan bir kavrama işaret eder. Mitlere bakmak hem bu kolektif bilinçdışına hem de tüm insanlığın gördüğü bir duşa bakmak üzeredir.
Oedipus kompleksi
Bazı mitolojik öykülerden yola çıkarak ruhsal sendromlara isim koymak için psikomitolojik tabirler de geliştirilmiştir. “Oedipus kompleksi” de Oedipus mitinden yola çıkarak verilmiş bir isimdir. Oedipus kompleksi, psikanalizin kendi içinde ayırdığı psikoseksüel gelişim evrelerinden (oral, anal, fallik, latent ve genital dönem) fallik periyotta görülür. Bu devirde 4-6 yaş ortasında olan çocuğun ilgisi cinsel organlara ve cinsel farklılıklara ağırlaşmıştır. Çocuk bu farklılaşmayı birinci ve en yakın ebeveynlerinde görür. Bu nedenle kız çocuk babasına düşkün olurken annesini düşman olarak görecek; tıpkı halde erkek çocuk annesine düşkün olurken babasına karşı düşmanca hisler besleyecektir. Karşı cinse karşı bir ilgi, birebir cinse karşı bir düşmanlık. Freud bunu “Her çocuğun birinci aşkı karşı cinsteki ebeveynidir” formunda yorumlar.
Kırmızı Saçlı Kadın
Türk Edebiyatı’nda da Oedipus kompleksi, Orhan Pamuk’un Kırmızı Saçlı Kadın’ı ile karşımıza çıkar. Bizi hem mitlerle hem de mukadderatın şaşırtan rastlantılarıyla yüz yüze getirir Kırmızı Saçlı Kadın’ın öyküsü. Ana karakter Cem, kendisini ve annesini terk edip giden babasına karşı nefret doludur. Babasının gençlik yıllarındaki sevgilisiyle hiç bilmeden birlikte olur. Bu birliktelikten bir çocuk doğar. Romanın sonunda Cem, işte o çocuk tarafından öldürülür, mitlere göz kırparcasına. Mitler, binlerce yıllık bir seyahatte edebiyata, psikolojiye ve daha da kıymetlisi tüm insanlığa sıçrar. İnsan mitlerle diğer bir toprağa ayak basıyor üzeredir ve basılan yer tüm insanlığın ortak toprağıdır.