Vartan Halis Yıldırım
Prof. Şebnem Korur Fincancı’nın hür bırakılması için çok sayıda entelektüel bir davet metnine imza attı. Bu kampanya çerçevesinde imzacılardan olan ekonomist Michael Roberts, “Fincancı’nın tutuklanması bana, iktisatta önemli problemler ortaya çıktığında, hükümetin siyasetlerinin eleştirilmesine müsaade veremeyeceğini ve bunun yerine muhalefeti bastırmaya çalıştığını gösteriyor” dedi.
‘The Great Recession’ (2009), ‘The Long Depression’ (2018), ‘World in Crisis’ (2018) ve yakın vakitte ise ‘Capitalism in the 21st century’ (2023) kitaplarının muharriri olan Roberts, Vartan Halis Yıldırım’la Şebnem Korur Fincancı’nın tutuklanmasını ve Türkiye iktisadının durumunu konuştu.
Türkiye’deki siyasi durumu ekonomik durumla birlikte nasıl düşünebiliriz? Türkiye hükümeti optimist bir halde sıkıntılarını önümüzdeki yılın birinci yarısında çözeceğini beyan ediyor. Türkiye’de toplumsal ve ekonomik sıkıntılara ait tartışmalar devlet baskısı, sürgün, işten çıkarma, yaptırım, yasak ve mahpus üzere pürüzlerle sınırlanmıştır. Şebnem Korur Fincancı üzere pek çok kişi üzere tutuklanmıştır. Başta on yıllardır insan haklarını savunan Fincancı’nın tutuklanması olmak üzere bütün bu tutuklanmalar bize ne tabir ediyor?
Bir ekonomist olarak Profesör Fincancı’nın tutuklanması bana, iktisatta önemli problemler ortaya çıktığında -örneğin hayat pahalılığı, tasarrufların kıymetini kaybetmesi ve kamu hizmetlerinin kötüleşmesi- hükümetin siyasetlerinin eleştirilmesine müsaade veremeyeceğini ve bunun yerine muhalefeti bastırmaya çalıştığını gösteriyor. Profesör Fincancı’nın tutuklanması, görüş bildirme ya da soruşturma talep etme üzere temel insan haklarına yetkililer tarafından yakında müsamaha gösterilmeyeceğinin bir göstergesidir. Nitekim de Türkiye’de ve dünyada yaşanan ekonomik kriz, daha az tartışmayı ya da alternatif görüşlerin bastırılmasını değil, ne yapılması gerektiği konusunda daha fazla tartışmayı ve açık sorgulamayı gerektirmektedir.
‘Türk sermayesinin kârlılığının Büyük Durgunluk’un sonundan bu yana keskin bir düşüş içinde olduğunu’ yazmıştınız. Bugüne gelene kadar bu nasıl devam etti?
Türkiye sermayesinin kârlılığı Büyük Durgunluk’un sonundan itibaren düşmeye devam etti ve bilhassa 2020’deki derin Covid-19 pandemisi çöküşü sırasında düştü. O vakitten bu yana toparlanma, enflasyonist bir sarmalın ekonomiyi kuşatmasıyla zayıf kaldı.
‘ENFLASYON BİRDEN FAZLA ÜLKEYİ ETKİLEDİ FAKAT HİÇBİRİ TÜRKİYE KADAR ACI ÇEKMEDİ’
Türkiye şu anda dünyadaki en yüksek enflasyon oranlarından birine sahip. Hükümet bunu yalnızca global gelişmenin bir sonucuna indirgiyor. Global gelişme nedir ve Türkiye’de yalnızca onun bir sonucu mu yaşanıyor?
Yükselen enflasyonun tüm büyük ekonomileri tesiri altına aldığı ve enflasyon oranlarının son 40 yılın en yüksek düzeylerine ulaştığı doğrudur. Enflasyonun nedeni, pandemi sonrasında iktisatların dışa açılmasıyla birlikte mal ve hizmetlere yönelik talebin toparlanması karşısında, kapitalist ekonomilerdeki üretimin daha zayıf toparlanmasıdır. Hammadde, nakliye lojistiği ve kesintiye uğrayan ticaret zincirlerindeki global arz düşünceleri fiyatları üst çekti. Bu durum, fiyatların tüm vakitlerin en yüksek düzeylerine ulaştığı güç ve besin arzını önemli biçimde etkiledi. Ukrayna’daki savaş da bu durumu daha da kötüleştirdi.
Enflasyon birçok ülkeyi önemli biçimde etkiledi lakin hiçbiri yılda yüzde 80’in üzerinde bir enflasyon oranına sahip olan Türkiye kadar acı çekmedi. Türkiye’de durum daha da makus zira hükümet, insanların ömür standartları değerine karlılığını sürdürmek için faiz oranlarını düşürmeyi tercih etti. Bu da yabancı yatırımcıların yatırımlarını Türkiye’den çekmesine ve hasebiyle Türk lirasının paha kaybetmesine yol açtı. Çalışanlar, hükümetin yapay bir canlılığı sürdürme gayretinin bedelini, satın alma güçlerini kaybederek ödüyor.
Türkiye, Ukrayna-Rusya Savaşı’nda savaşan iki tarafla iş geliştirerek kendi kârını arttırma fırsatını görüyor. Türkiye sistemli olarak kendi askerlerini Kuzey Irak’a gönderiyor ve bir kısmını da Suriye’de tutuyor. Azerbaycan ve Ermenistan savaşında Kafkasya üzerindeki tesirini genişletmeye çalışıyor. Türkiye ordusunun listelenen savaş ve çatışmalardaki istekleri ile Türk iktisadının kapasitesi birbirinden ayrışıyor. Türkiye ekonomik krizden asıl problemlerini çözmeden çıkmaya çalışmaktadır. Bu gayretlerin ve siyasetlerin gerisindeki ekonomik strateji nedir?
Dediğiniz üzere, hükümet üyesi olduğu NATO ile Suriye’de iş birliği yaptığı Rusya ortasında istikrar kurmaya ve kâfi güç ve besin ithalatını sürdürmeye çalışıyor. Ayrıyeten savaş Türkiye sermaye bölümleri için çok kârlı olabilir. Lakin bunun Türkiye’deki işçi halk için hiçbir yararı yoktur. Onlar için en düzgün tahlil Ukrayna, Suriye, Irak, Yunanistan ve Ermenistan’daki bu hudut çatışmalarının sona ermesidir.
2008-2009 periyodunu uzun bir depresyona dönüşen büyük bir sakinlik olarak tanımlıyorsunuz. Bunu nasıl gerekçelendiriyorsunuz?
‘The Long Depression’ (Haymarket, 2016) isimli kitabımda, bir ya da iki yıl süren ve akabinde kapitalist iktisatların bir müddetliğine eski büyüme oranlarında toparlandığı ‘normal’ sakinliklerin bilakis, 2008-2009 Büyük Durgunluk’undan sonra bunun gerçekleşmediğini savundum. Büyük ekonomiler üretim, yatırım ve gelirler açısından düşük bir büyüme trendine saplanıp kaldı. Önde gelen ekonomiler, yıllık ortalama yüzde 3-4 büyüme yerine yalnızca yüzde 1-2 gerçek GSYH büyümesi yaşarken işgücü verimliliğindeki büyüme sıfıra yanlışsız düştü. Bunun nedeni, üretken varlıklara (teknoloji, altyapı, lojistik, enerji) yapılan yatırımlardaki büyüme yavaşlarken, şirketlerin kârlarını üretken olmayan varlıklara (gayrimenkul ve finansal menkul kıymetler), spekülasyona yönlendirmeleriydi. Buradaki sebep ise üretken sermayenin karlılığının tüm vakitlerin en düşük düzeylerinde kalmasıydı. Zayıf şirketlerden, yani ‘sırttaki yükten’ kurtulmak yerine merkez bankaları tarafından enjekte edilen ucuz kredi, bu zombi şirketleri ayakta tuttu. Bu da başkalarının karlılığını düşürdü. Ve şirketler emek tasarrufu sağlayan teknolojilere yatırım yapmak yerine düşük fiyatlarla daha fazla personel çalıştırdı. İşsizlik oranları düşük kaldı ancak kârlılık da düştü.
‘UZUN DEPRESYON DEVAM EDECEK ÜZERE GÖRÜNÜYOR’
Bu uzun depresyonun sermayenin karlılığının yine sağlanması halinde sona ereceğini belirtiyorsunuz. Bu türlü bir durumda Türkiye için hangi gelişmeyi öngörüyorsunuz?
Dünya iktisadı pandemi öncesinde de yavaşlıyordu ve 2010’lardaki ‘kayıp on yılın’ akabinde yeni bir çöküşe gerçek gidiyordu. Dünya iktisadında 2020’de yaşanan pandemi çöküşü, çok şiddetli lakin nispeten kısa sürdü. Lakin global olarak kârlılık ve yatırımın temelindeki zayıflıkta hiçbir şey değişmedi. Bunun yerine iktisattaki toparlanma, keskin bir halde yükselen enflasyonun birçok kişinin hayat standardının vurulmasına yol açtı. 2020-21’de güç kârlarında yaşanan patlamaya karşın genel kârlılık çok fazla toparlanmadığı için Uzun Depresyon devam edecek üzere görünüyor. Artık ekonomiler sonuncusundan yalnızca üç yıl sonra, 2023’te, yeni bir çöküşe gerçek ilerliyor. Sermayenin kârlılığı sert tedbirlerle keskin bir biçimde geri kazanılmadığı sürece düşük büyüme senaryosu devam edecektir. 2020’ler büyük ekonomiler için bir öbür ‘kayıp on yıl’ ya da daha berbatı olabilir. Türkiye bu global güçlerden kaçamaz. Türkiye’de sermayenin kârlılığı çok düşüktür ve şirketler ucuz kredi ve liranın paha kaybetmesiyle artan ihracat sayesinde ayakta kalmaktadır. Global faiz oranları yükseldikçe, dolar dış borç maliyetleri arttıkça ve dünya ticaretindeki büyüme ortadan kalktıkça 2023’te bu durum işe yaramayacak. Türkiye’nin 2023’te resesyondaki öbür ülkelere katılmasını bekleyin.