Bir oyun düşünün ki, MÖ 2400’lerde Mezopotamya’nın çabucak her yerinde oynandıktan sonra apansız tarihin karanlık sayfalarına gömülmüş ve 4 bin 600 yıl sonra tekrar keşfedilmiş olsun.
Gizemli bir biçimde ortadan kaybolan “Ur Kraliyet Oyunu” (diğer ismiyle Yirmi Kare Oyunu) son periyotta, başta Irak olmak üzere bölgedeki pek çok ülkede süratle popülerleşiyor. Kültürel tarihin müsaadeden giden bir müze küratörünün öncülüğünde yine yaygınlaşan oyun, binlerce genci çoktan kendine bağladı bile.
Yirmi kareden oluşan Ur Kraliyet Oyunu’nda, oyuncular çeşitli stratejiler geliştirerek kimin kazanacağının kestirim edilmesini imkânsız kılan heyecanlı bir yarışın içine giriyor.
Zarlar yardımıyla oynanan ve talih faktörünün bir epey fazla olduğu oyun, geleceği okumak için de bir araç olarak görülüyor.
Peki antik devirde epey tanınan olan, Akdeniz ve Ortadoğu medeniyetlerinde 100’den fazla farklı versiyonu olduğu düşünülen bu oyun nasıl ortaya çıktı? Binlerce yıl sonra yine keşfedilen “Ur Kraliyet Oyunu”, dijital çağda gençlerin dikkatini nasıl çekti? İşte, kral mezarından çıkan gizemli oyunun hikâyesi…
UR KENTİNDEKİ KRALİYET MEZARINDAN ÇIKTI
Irak sonları içindeki Nasiriye kenti yakınlarında bulunan Sümer kenti Ur, 1922 ile 1934 yılları ortasında arkeologların büyük ilgisini çekiyordu. İngiliz arkeolog Leonard Woolley, 1928’de Ur kentindeki Kraliyet Mezarları’na ulaştı. Mezarda bulunan değişik motifleri inceleyen Woolley, üzeri ihtimamla süslenmiş beş oyun tahtası, oyun pulları, zarlar ve zar yerine kullanılan çubuklar buldu.
İngiliz arkeolog, oyun tahtasının Ur hanedanı mensuplarına ilişkin mezarlardan çıkarılması nedeniyle buluntuları “Ur Kraliyet Oyunu” ismiyle kayda geçirdi. Ancak, aslında oyun yalnızca bu bölgeye has değildi.
Takip eden yıllarda, Suriye, Lübnan ve Girit’te yapılan hafriyatlarda yeni oyun tahtaları ortaya çıktı. Mısır’da Kral Tutankhamun’un mezarında da antik Ur kentinde bulunanlara benzeyen, sedef kakmalı ve süslemeli oyun tahtalarına, oyulmuş lapis lazuli taşlara ve dört köşeli zarlara ulaşıldı.
Geniş bir coğrafyaya yayılmış olması nedeniyle ilerleyen yıllarda “Yirmi Kare Oyunu” olarak isimlendirilen, MÖ 2600 ila 2400 yılları ortasında oynandığı kestirim eden Ur Kraliyet Oyunu, şimdiye kadar keşfedilmiş en eski masa oyunuydu. Ancak bir sorun vardı; o da oyunun kurallarını kimsenin bilmemesiydi.
British Museum uzmanlarından, küratör ve Asurolog Dr. Irving Finkel; Fotoğraf: Alamy
GİZEM 1980’DE ÇÖZÜLDÜ
Tahtalar Ortadoğu’nun çabucak her yerinde birbiri gerisine ortaya çıktı. Askerler, kaşifler ve tüccarlar tarafından İran, Suriye, Mısır, Lübnan, Sri Lanka, Kıbrıs ve Girit’e taşınan oyunun nasıl oynandığı ise fakat 1980’de çözülecekti.
Kurallar bilinmese de oyunun keşfi akademisyenlere eski Mezopotamyalıların nasıl eğlendiklerine dair kıymetli bir bakış açısı sağladı. Lakin oyunun nasıl oynandığı bir türlü anlaşılamıyordu.
Ta ki Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan kil tabletler incelenene kadar… Bir antikacı tarafından ele geçirilen kil tabletler, İngiltere’nin başşehri Londra’da bulunan British Museum tarafından 1880’lerde satın alınarak envantere kaydedildi. Kil tabletleri inceleyen müze küratörü ve Asurolog Dr. Irving Finkel, hükümdarın oynadığı bir oyundan bahsedildiğini anladı.
Grafik: Harun Elibol
OYUNDA YER ALAN SEMBOLLER NE MANAYA GELİYOR?
Dr. Finkel hususla ilgili makalesinde, tabletlerden bir adedinin Birinci Dünya Savaşı’nda yok olduğunu lakin fotoğraflarının günümüze ulaştığını vurguladı. MÖ. 177’de Itti-Marduk-balâtu isimli kâtip tarafından yazılan tablet üzerine yaptığı incelemeleri derinleştiren Dr. Finkel, tabletin 1880 civarında Babil harabelerinde yapılan hafriyatlarda ortaya çıktığını ileri sürdü.
Akademisyenler yıllar içinde bu tabletlerin üzerindeki çivi yazısını deşifre etmeye çalışsa da başarılı olamadı. Asur uygarlığı üzerine kıymetli çalışmaları bulunan Dr. Finkel, elindeki başka bulguların yardımıyla tablette yazanları çeviri ederek, metnin “Ur Kraliyet Oyunu”na dair ipuçları sunduğu tespit etti.
Babil tabletinde oyunun iki oyuncu ortasında karşılıklı oynandığı, her oyuncunun attığı zar oranında taşları tahtanın etrafından dolaştırarak, sayı yapmaya çalıştığı belirtiliyor. Tabletin öteki tarafındaysa kareler üzerindeki sembollerin astroloji ve kehanete yönelik olduğu düşünülen bildiriler olduğu öne sürüldü.
UR KRALİYET OYUNU NASIL OYNANIYOR?
Dr. Finkel, oyun tahtasını oluşturan yirmi kare üzerindeki sembollerin, çeşitli takımyıldızları simgelediğini düşündü. Ünlü Asurolog ayrıyeten, atılım sayısını belirlemek için atılan üçgen prizma halindeki zarlar ile pulların, oyun tahtasındaki pozisyonuna ve konulduğu kare üzerindeki sembollere nazaran astrolojik manaları olduğunu ileri sürdü.
Buna nazaran oyunda zarlar bir oyuncunun hareket edebileceği karelerin sayısını belirtmek için kullanılıyor. Fakat bir noktadan sonra strateji de işin içine giriyor. Bir oyuncu, rakibi tarafından işgal edilen bir kareye gelirse, rakibin taşı oyun dışına itiliyor ve baştan başlaması gerekiyor.
Amaç rakibin taşlarını “evinde” toplamasına müsaade vermemek ve oyunu evvel bitirmek. Lakin oyunun sonuna yanlışsız bile kimin kazanacağını kestirim etmek neredeyse imkânsız.
Karelerin içindeki desenler ise geleceği okumaya yarıyor. Taşların dizilimine nazaran, oyuncunun arkadaş edineceği, yeterli besleneceği, güçlü olacağı yahut ileride çok güçlü olacağı üzere dair iddialar yürütülebiliyor.
TAVLA VE SATRANÇ SONRASINDA POPÜLERLİĞİNİ KAYBETTİ
Ur Kraliyet Oyunu eski Mezopotamya’da en bilinen oyundu lakin tavla ve satrancın ortaya çıkmasıyla popülaritesi azalmaya başladı. Orta Çağ boyunca bu kadim oyunun ismini bilenlerin sayısı gitgide azaldı.
Ancak, oyun o denli yaygınlık kazanmıştı ki çabucak her coğrafyada farklı isim ve kurallarla oynanır hale gelmişti. Örneğin, Aasha ismi verilen biçimi Hindistan’ın Koçi kentindeki Museviler tarafından oynanıyordu. Eski Babil hükümdarlığından göç eden Koçi Musevileri oyunun kurallarını da değiştirmişti.
Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan ve oyunla ilgili detayların bahsedildiği kil tablet. Fotoğraf: Alamy
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ OYUNU HALKA TANITTI
2018 yılında İngiliz arkeolog Ashley Barlow, oyunun eski popülaritesini tekrar canlandırmak ve Yirmi Kare’yi doğduğu topraklara geri getirmek için çalışmalara başladı.
Arkeolog Barlow, Iraklı zanaatkâr Hoşmend Muvafak’tan oyunu yepyeni boyutlarında ve aslına uygun halde yine üretmesi için yardım istedi. Bu sayede, Yirmi Kare Oyunu binlerce yıl sonra yine Iraklılarla buluştu.
Ayrıca oyunun tekrar keşfedilmesi için Barlow’un teşebbüsleriyle Irak’ta bulunan Raparin Üniversitesi’nde, bir program başlatıldı. Düzenlenen tanıtım etkinliklerinde oyunun bölge tarihi için olan değeri üniversite öğretim üyeleri tarafından halka anlatıldı. Bu periyotta öğrenciler halkın dikkatini çekmek için toplumsal alanlarda Ur Kraliyet Oyunu’nu oynamaya başladı.
Çalışmalar bir mühlet sonra sonuç verdi. “Bugünlerde Irak’ta pazar yerlerindeki çayhanelere gittiğinizde herkesin daima bu oyunu oynadığını görebiliyorsunuz” diyen Barlow, gençlerin ilgisinin son yıllarda arttığını söyledi.
PUBG’NİN PABUCUNU DAMA ATTI
Yakın vakte kadar genç Iraklılar ortasında en tanınan oyunların başında çevrimiçi taşınabilir savaş oyunu PUBG geliyordu. Barlow, “Dünyanın en eski oyunun tekrar gündeme gelmesiyle birlikte PUBG’nin pabucu dama atıldı” dedi.
British Museum’daki oyun tahtasının tıpa tıp benzerilerini yapmayı başaran Muvafak ise “İnsanlarımızın unuttuğu bu oyunu yine inşa etmek hayli gurur verici. Geleneklerimizi ve kültürümüzü halkımıza yeninden tanıtmış oluyoruz” tabirini kullandı.
Barlow ise ilginin birden artmasından şad olduğunu belirterek “Yerel halkın projeye sahip çıkıyor olması benim için çok önemli” dedi ve ekledi:
“Şimdilerde gençlerin oyunu ve kuralları kendilerine nazaran geliştirdiğini görüyorum. Oyunu oynayan büyük bir kesim var. Dahası, oyun birinci çağlarda olduğu üzere öteki bölge ülkelerinde de oynanmaya başlandığını görmek hayli heyecan verici.”
New York Times’da yayımlanan “The Royal Game of Ur: How to Play the Oldest Board Game on Record” başlıklı yazıdan derlenmiştir.