“Okulumda yaklaşık 50 öğrenci MESEM’e kaydoldu. Yalnızca 3’ü okula devam ediyor. 14-17 yaş aralığından bahsediyoruz. Yorgunluktan devam edemediler. Çocukların gelecekleri, ailelerin umutları çalındı. Bunların hesabını kim verecek?”
Gül İnce, meslek lisesi öğretmeni. Tıpkı vakitte Eğitim-İş İstanbul 1 No’lu Şube Özlük Hukuk Sekreteri olarak vazife yapan İnce, “Mesleki Eğitim Merkezleri”ne (MESEM) kaydedilen lise öğrencilerinin durumunu bu sözlerle anlatıyor.
Türkiye’de mesleksel ve teknik eğitim, “Mesleki ve Teknik Anadolu Liseleri”, “Çok Programlı Anadolu Liseleri” ile “Mesleki Eğitim Merkezleri” (MESEM) olmak üzere üç kurumda veriliyor. Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın market zinciri A101 ile imzaladığı ve reaksiyonlar üzerine iptal edilen protokol ile gündeme gelen MESEM’ler, lise öğrencilerini eğitimden kopardığı ve ucuz iş gücüne dönüştürdüğü için eleştiriliyor.
Milli Eğitim Bakanlığı’na nazaran MESEM’ler, “meslek sahibi insan muhtaçlığını karşılayabilmek” için çalışmalar yürütüyor. 2016 yılında çıraklık eğitimi örgün ve zarurî eğitim kapsamına alınarak mesleksel eğitim merkezleri Mesleksel ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü’ne bağlanmıştı. 2021’de Mesleksel Eğitim Kanunu’nda yapılan değişikliklerle MESEM’lerin yaygınlaştırılması amaçlandı. Yeni düzenleme ile MESEM’e kayıt yaptıran 9.,10. ve 11. sınıf öğrencileri aylık 1.276 TL, 12. sınıf öğrencileri ise 2 bin 126 TL fiyat alıyor. Bu fiyatların tamamı patrona devlet tarafından ödeniyor.
“Vasıflı eğitim almayacak, nitelikli marifete sahip olmayacak”
Türkiye’nin her vilayetinde bulunan MESEM’lere kayıt yaptırabilmek için en az ortaokul mezunu olmak gerekiyor. Öğrenci kayıtlarının yıl uzunluğu devam ettiği merkezlere müracaat için yaş hududu yok. Kayıt olan öğrenciler, haftada 4 gün çalışıp 1 gün eğitime devam ediyor. Merkezleri tenkitlerin maksadı haline getiren sıkıntılardan biri, meslek lisesinde okuyan öğrencilerin MESEM’e kaydedilmesi.
Eğitim-İş İstanbul 1 No’lu Şube Özlük Hukuk Sekreteri Gül İnce, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Mayıs ayında yaptığı, “Hedefimiz, istihdama açılan kapı olarak gördüğümüz Mesleksel Eğitim Merkezlerimizde inşallah yıl sonuna kadar 1 milyon çırak yetiştirmek” açıklamasını hatırlatıyor. Bu maksat nedeniyle meslek liselerinde okuyan öğrencilerin MESEM’e kaydettirildiğini anlatıyor.
“Meslek lisesi öğrencileri bu gaye nedeniyle neredeyse zorla MESEM’e kaydedildiler. Sınıf sınıf dolaşılarak, ‘Bir gün okula geleceksin, dört gün iş yerinde olacaksın. Üstelik minimum fiyatın yüzde 30’unu alacaksın’ denildi. Neden zorla diyorum? İçinde bulundukları yoksulluk nedeniyle kabul etmek zorunda bırakıldılar.”
Öğretmen İnce, MESEM’lerin meslek liselerinden farkını, “Meslek lisesi öğrencileri yalnızca 12. sınıfta haftanın üç günü staj yapıyor. MESEM’de ise haftada 1 gün okul var” kelamlarıyla açıklıyor.
Gül İnce’ye nazaran, iş yerlerinde ustaların insafına bırakılan öğrenciler, taciz ve şiddet başta olmak üzere fizikî ve ruhsal tehlikelerle baş başa bırakılıyor.
“Kısa vadede aile iktisadına katkı olabilir ancak uzun vadede bu çocuk vasıflı bir eğitim almayacak, nitelikli bir marifete sahip olmayacak. Gelecekte çalışacakları kazanma güçlerini azaltıyorsunuz ve münasebetiyle bir yoksulluk döngüsüne giriyorlar.”
“Çay-kahve eşliğinde kontrol oluyor”
MEB ve MESEM öncülüğünde uygulanan programlardan biri, “Ustalık Telafi Programı”. Bu program kapsamında devlet, patrona 27 hafta süren program boyunca her çalışan için net minimum fiyatın yarısı yani 2 bin 750,175 TL ödeme yapıyor. Ödemeler, “İşsizlik Sigortası Fonu”ndan karşılanıyor. Yaş kaidesi aranmaksızın lise mezunlarına ustalık dokümanı verilmesini sağlayan program, “usta öğretici” olarak atanan kişi tarafından yürütülüyor.
DW Türkçe’nin araştırmasına nazaran, kelam konusu program etrafında oluşmuş bir piyasa var. “Ustalık Telafi Programı” için patronlara danışmanlık hizmeti veren şirketler bulunuyor. Bir şirket, verdiği hizmeti internet sitesinde, “İşyeri ve MESEM ortasında imzalanacak protokolden kursiyer ve MESEM ortasında imzalanacak mukavelelerin hazırlanmasına, öğrenci kayıtlarının tamamlanıp usta öğreticilerin belirlenmesinden eğitilmesine ve kursiyerlerin eğitim evraklarının iletiminden aylık ödeneklerin patrona ödenmesi için MEB’e evrak iletimine kadar tüm süreçlerde proje idaresi eksiksiz olarak gerçekleştirilir” kelamlarıyla duyuruyor.
Program hakkında bilgi almak için aradığımız bir danışmanlık şirketi, “Altı haftalık bir eğitim süreci var lakin bu eğitim sürecinde ‘Okula gidin, orada eğitim görün’ demiyoruz. Usta öğretici atadığımız için yapmış olduğunuz işi size eğitim veriyormuş üzere gösteriyor kursiyerlerinize. Altı hafta sonrasında da bir imtihana tabi tutuluyorlar. Bu imtihanda kursiyerler başarılı olsun ya da olmasın devlet size taban fiyatın yarısı kadar teşvik sağlıyor tek bir işçiniz için” diyor.
Yetkili kişi, işi aksatacak bir program olmadığını, kontrollerin sıkı yapılmadığını bilhassa vurguluyor. Danışmanlık veren şirketlerden bir başkası, “Hocalarımız her ay geliyorlar ekseriyetle. Çalışanlarınızdan birkaç adedini denetim ediyorlar çalışmaya devam ediyorlar mı etmiyorlar mı diye. Denetim dediğim, çay-kahve eşliğinde sohbet muhabbet olarak” diye konuşurken, birebir şirketten öbür bir yetkili de, program sürecini “Denetleme biçiminde değil de, sohbet halinde geçiyor” diye anlatıyor.
Devletin meslek liselerine yapması gereken katkının özel dalın cebine girdiğini belirten Gül İnce, “Devlet, meslek eğitim şartlarını denetlemek, gençleri korumak zorundadır ve bunu okul ortamında yapmalıdır. Gençlerin bir devlet siyaseti olarak eğitim dışına itilmelerine müsaade edemezsiniz” diyor.
“Genç işsizlerin sayısı düşmüş üzere gösteriliyor”
“Bu merkezlerdeki öğrenci sayısında 5 ay üzere kısa müddette yüzde 300’ü aşkın bir oranda artış kaydedildi. 159 bin olan çırak, kalfa sayısı şu anda 500 bini aştı” diyen Ulusal Eğitim Bakanı Mahmut Özer’e nazaran, MESEM’ler genç işsizliğin azaltılmasında kritik fonksiyon görüyor. Lakin merkezlerin istihdama katkısı da tartışmalı.
Eğitim-Sen’den Sinan Muşlu, fiyat ödenmesi nedeniyle MESEM’e kaydolmanın hem öğrencilere hem de ailelere cazip geldiğini söylüyor. “MESEM programına geçişini teşvikle öğrencilerin örgün eğitimden kopmasının önünü açmış oluyorsunuz. Bu tıpkı vakitte devlet bütçesi eliyle işletmecilerin desteklenmesi manasına gelebiliyor” diyor. Öte yandan, çocuk işçiliğinin devlet eliyle teşvik edildiğini savunarak “Mesleki eğitimin niteliği takip edilebiliyor mu? Çocuklar yaşıtlarından koparılarak çalışıyorlar. İşletmeciler MESEM aracılığıyla çalışacak eleman buluyor. Böylelikle genç işsizlerin sayısı düşmüş üzere gösteriliyor” diyor.
Sosyal Siyaset Uzmanı Doç. Dr. Serkan Öngel ise eğitim alanında ticari telaşların öne çıkmasını eleştiriyor. Mesleksel eğitimin ucuz iş gücü deposu haline gelmemesi gerektiğini belirterek “Mevcutta bunu sonlandırıcı birtakım düzenlemeler var lakin bunların kâfi olduğunu düşünmüyorum” diye konuşuyor. Öngel, mesleksel eğitim alan öğrencilerin kısa devirli staj yapmalarının iş yerini tanımak ve pratik bilgileri pekiştirmek ismine kıymetli olduğunu lakin bilfiil bir iş yerinde çalışmanın diğer bir problem haline dönüştüğünü lisana getiriyor. “Pratikte beşerler iş bünyesinde tecrübe kazanır. Bu süreci kamunun üzerine bırakarak yürütmek gerçek değil” diye ekliyor.
Burcu Karakaş