Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), bugün faaliyete başlamasının 91. yıl dönümünü kutluyor.
Birinci Dünya Savaşı sonrası ülkelerin kendi para siyasetlerini bağımsız olarak belirlemeleri tarafındaki eğilimin tesiri ve Kurtuluş Savaşı’yla kazanılan siyasi bağımsızlığı ekonomik bağımsızlıkla güçlendirilmesi maksadıyla bir merkez bankası kurulması tarafındaki çalışmalar sürat kazandı.
Bu hususun birinci defa ele alındığı 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde, bilhassa “milli devlet bankası” kurulması fikri üzerinde duruldu.
Kanun 1930’da kabul edildi
Lozan Üniversitesi’nden Prof. Leon Morf‘un katkılarıyla Merkez Bankası yasa tasarısı hazırlandı. Tasarı, Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930’da kabul edildi. 1715 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu ismi ile 30 Haziran 1930’da Resmi Gazete’de yayımlandı.
Farklı kurum ve kuruluşlar tarafından yürütülen fonksiyonların tek elde toplanmasının akabinde Merkez Bankası, 3 Ekim 1931’de faaliyetlerine başladı.
Dünya genelinde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan değişikliklere ahenk sağlamak ve Merkez Bankası’nın aktifliğini artırmak maksadıyla 14 Ocak 1970’de 1211 sayılı TCMB Kanunu kabul edildi. Böylece tarihinde yeni bir devir başlayan Merkez Bankası, kısmen de olsa devrin ekonomik ve merkez bankacılığı alanındaki yeniliklerini yansıtan bir yapıya kavuştu.
Başkanlık makamı 1970’de getirildi
Anonim şirket statüsü korunan Merkez Bankasının sermayesi, 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükseltildi. Hazine’nin sahip olduğu sermaye hissesinin yüzde 51’den az olamayacağı da kanunda yer aldı.
1211 sayılı kanunun getirdiği bir öteki yenilik de “guvernörlük” ismi verilen başkanlık makamı oldu. Dış temsil ve bağlantılarda denklik, protokolde eşitlik sağlanması emeliyle kurulan başkanlık makamına birinci olarak Naim Talu getirildi.
1980’lerde yaşanan ekonomik gelişmeler, hem Türkiye hem de Merkez Bankası açısından bir dönüm noktası niteliğinde oldu. 24 Ocak 1980’de açıklanan kararlar ile Türkiye iktisadında yapısal bir dönüşüm başlatıldı.
24 Ocak 1980 kararları ile yetkileri genişletildi
Başlatılan finansal özgürleşme süreci ile para ve kur siyasetlerinin TCMB tarafından piyasa iktisadı ile uyumlu bir formda yürütülmesi için gerekli altyapının sağlanması tarafında değerli adımlar atıldı. Para siyaseti kapsamında, mevduat ve kredi faizlerinin piyasa şartlarında belirlenmesi karara bağlandı.
Türk parası, yabancı paralar karşısında devalüe edilerek sabit kur rejimi ortadan kalktı. TCMB, 1983’te altın ve döviz rezervlerini faal bir biçimde yönetmek konusunda yetkili hale getirildi. 1987’de açık piyasa süreçleri yapmaya başlayan Banka, çağdaş manada para ve döviz piyasalarının kurulmasına da öncülük etti.
1989’da Türk Parası Değerini Muhafaza Hakkında 32 sayılı karar ile ekonomik ünitelerin döviz ile süreç yapmalarına müsaade verildi ve Türk parasının konvertibl ilan edilerek görece daha esnek bir döviz kuru rejimine geçildi. 1990’da ise Banka, birinci sefer kamuoyuna duyurduğu para programı ile döviz kurları ve faiz oranlarındaki istikrarı bozmadan piyasanın likidite gereksinimini karşılamayı hedefledi.
2001’den itibaren TCMB’nin temel hedefi fiyat istikrarını sağlamak
25 Nisan 2001’de iktisatta yaşanan yapısal dönüşüm sonrası Merkez Bankası Kanunu’nda değerli değişiklikler yapıldı.
Fiyat istikrarını sağlamak, TCMB’nin temel emeli olarak açık bir biçimde tanımlandı. Bu çerçevede, TCMB’nin para siyaseti konusundaki uygulamaları ve kullanacağı araçları direkt kendisinin belirleyeceği karara bağlandı. Böylece Banka, araç bağımsızlığına kavuştu. Banka’nın fiyat istikrarını sağlama gayesi ile çelişmemek kaydıyla hükümetin büyüme ve istihdam siyasetlerini destekleyeceği karara bağlandı.
2002 yılına gelindiğinde, çağdaş bir para siyaseti stratejisi olan enflasyon hedeflemesi rejimi uygulamasına geçildi. Örtük enflasyon hedeflemesinin uygulandığı 2002-2005’te, rejimin gerekli ön şartlarının karşılanmasına çalışıldı.
Açık enflasyon hedeflemesi 2006’da uygulanmaya başladı
2005 yılından itibaren siyaset kararları ile ilgili öngörülebilirliğin artırılması hedefiyle bir yıllık PPK toplantı tarihleri, bir takvim çerçevesinde evvelce açıklandı. Tüm bu süreç sonunda 2006 yılında açık enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanmaya başlandı.
1 Ocak 2005’te Türk lirasından 6 sıfır atıldı, Yeni Türk Lirası ve yeni kuruşlar tedavüle çıkarıldı. 1 Ocak 2009’da paradan “yeni” sözü kaldırıldı. Türk lirası, banknot ve kuruşlar yenilenen tasarım ve boyutlarla sirkülasyona çıkarıldı.
Halihazırda bankanın sermayesi 25 bin TL olup 250 bin adet paya ayrıldı. Geçen yıl sonu prestijiyle Merkez Bankası sermayesinin yüzde 55,12’si (A) sınıfı, yüzde 23,25’i (B) sınıfı, yüzde 2,51’i (C) sınıfı, yüzde 19,12’si ise (D) sınıfı paylardan oluşuyor.