Sanatçılar yapıtlara baş yorma işini biz filozoflara bıraksın.
Arthur Danto
Avelina Lésper’in ‘Çağdaş Sanatın Sahtekârlığı’ kitabı Emrah İmre çevirisiyle Tellekt Yayınları tarafından yayımlandı. Çağdaş sanat, performans sanatı, kopyacılık ve feminizm mevzuları üzerinden sanatın nasıl sömürüldüğünü irdeleyen kitap, putları yıkma niyetinde.
Lésper’in 2015 yılında yayımlanan, geçtiğimiz günlerde ise Türkçeye kazandırılan kitabı, küçük hacimli olmasına karşın pek çok bahse temas etmekte. Bu mevzular ‘Çağdaş Sanat: Sorgulanamayan Dogma, Performansa Karşı, Çalmak, Aşırmak, Kırpmak: Sanatta Kopyalamanın Biçimleri, Sanat ve Feminizm: Kota ile Şantaj Arasında’ başlıkları altında toplanmış. Birinci başlığa değinmek gerekirse dogmanın sorgu kabul etmeyen -genellikle kutsallık atfedilen- bir yargı olduğunu söylemeli. Bu bağlamda dogma bir objenin unsurunu ‘büyü, el çabukluğu ya da mucize sonucunda’ değiştiren bir kavram. Yani bir objenin maddiyatının değil manasının değişmesi. Tıpkı, Marcel Duchamp’ın ‘Çeşme’ yapıtı üzere. Kitapta belirtildiği üzere bu yapıtla birlikte düşünme ve yaratma hareketlerinin bileşiminden oluşan sanat kavramı artık tek aksiyona indirgenmekte: Düşünmek. Binlerce kopyası olan, seri üretim bir obje (hazır nesne), sanatkarın niyeti sayesinde fiziken hiçbir değişikliğe uğramamasına karşın yeni bir objeye dönüşüyor. Bu bağlamda, “Değişim görünüme değil telaffuza dayanır” diyen muharrir; çağdaş sanatın, özü itibariyle tariflere, ön-kabullere, varsayımlara, hasılı bir lisan fenomenine dayandığını belirterek bu kavramın sanattan fazla retorik bir aksiyon olduğunu vurgulamakta:
“Sıradan bir objeyi sanata dönüştüren maddesel değişim aslında bir lisan fenomenidir, odağında yapıtın kavramsallaştırılması vardır, yapıta mana bahşedilmesi, sanatkarın hedefi, küratörlük söylemi, yabancılaşmış ve üşengeç bir eleştirel yaklaşım vardır, yani retorik bir harekettir.” (s.11)
Başka bir deyişle çağdaş sanatı felsefi birtakım kabuller oluşturuyor, sanat değil. Bu oluşum sürecinin asıl kahramanı da küratörlük kurumu. Çünkü küratör, sanat yapıtı addedilen rastgele bir hareketi tanımlayan ve tanıtan kişi. “Bu eserler her şeyden evvel birer sıfat ve alıntı silsilesidir” diyen Lésper, sanat olmayan bu bayağı yapıtların aklanması için Adorno, Baudrillard, Deleuze, Benjamin üzere isimlerden alıntılar kullanıldığını; küratör-sanatçı-eleştirmen dayanışması ile yaratılan ‘sahte-felsefi bir lisan yahut jargon’ aracılığıyla dogmanın korunduğunu belirtir:
“Eseri gözlerimizle görmemize gerek yoktur; var olması için hakkında yazılanlara inanmamız kafidir. Eserler ideoloji için vardır, retorik spekülasyonlar yapabilmek için, dogmalar için vardır, sanatın kendisi için değil.” (s.13)
Kısaca, her şeyin sanat, herkesin de sanatçı olabileceği varsayımından doğan sınırsız mana tek bir manaya indirgenerek sanatkarın niyeti de evvelden belirlenmiş olur. Lésper’i asıl kızdıran nokta ise tüm bu kelamda sanatkarların ‘aynı vakitte dünyayı ve insanlığı kurtarma konusunda takıntılı’ olmalarıdır. Halbuki ‘kof estetiklerine’, ‘ikinci sınıf bir duvar gazetesi’ ayarındaki toplumsal bildirilerine karşın ‘sadece yüzeysel ve çocuksu olmakla kalmazlar; sahtekârca eleştirdikleri sisteme ortak olur, devlete boyun eğerler. Gerçekleştirdikleri kınamalar daima siyaseten doğruculuk çerçevesindedir.’ (s.14) Bununla bir arada kelam konusu eserler kurumlar, sponsorlar ya da devlet dayanağı sayesinde var oldukları için ‘eleştirilerini kendilerine sponsorluk eden oligarşinin ya da iktidarın tadını kaçırmayan bir tonda gerçekleştirirler.’ Bu yüzden devletin işlediği kabahatleri örtbas ederek ‘tarihî gerçekleri çarpıtan düzmece kınamalar’ haline gelirler. Yani devlet-toplum ortasındaki gerginliği azaltan bir nevi tampon fonksiyonuna sahiptirler. Pekala bu eserler neden ve nasıl kabul görürler? Zira bir bağlam içerisinde sergilenirler. Bu bağlam, müzeler, stant alanları veyahut bunlara misal yerlerdir. Çünkü çağdaş sanatın çıkış noktası müzenin içindeki her şeyin sanat olduğudur.
Çağdaş Sanatın Sahtekarlığı , Avelina Lesper, Mütercim: Emrah İmre, 56 syf., Tellekt Yayınları, 2022. “Çağdaş sanat yapıtları fevkalâde niteliklere sahip değildir ve bu nitelikleri içinde bulundukları bağlam üzerinden sağlamaya muhtaçlık duyarlar. Gündelik eşyaları, bulunmuş objeleri kullanarak örneğin ofis mobilyalarından fizikî yerleştirmeler ya da sokak gürültülerinden sese dayalı yerleştirmeler yapılır ve günlük ömrü teğe bir taklit eden bu objeler müzenin atmosferi sayesinde farklı şeylere dönüşür.” (s.16)
Lésper, buradan hareketle çağdaş sanatkarların müzelere bağımlı olduğunu zira sanatlarının müze dışında değerlendirilmesinin ve sergilenmesinin imkânsız olduğunu vurgular. Çağdaş sanatın sac ayakları bunlarla da sonlu değildir. Bir satıcı olan küratörün sanatkardan üstün olması; sanatkarın, yerini ona bırakması da dikkat caziptir. Halbuki gerçek sanatkarlar küratöre gereksinim duymazlar. Kelam konusu eserler ‘pratikte bir hiçten’ ibaret oldukları için küratörlerin retorik ve teorik telaffuzuna gereksinim hasıl olur. Tüm bunların sonucu olarak herkesin sanatçı olduğu varsayılır ki Lésper’e nazaran ‘sanatı yok etmek için dayatılan dogmaların en zararlısı’ işte bu dogmadır.
“Tektipleştirmek, herkesi eşit saymak sanatı komünizme çevirmeye muadildir, gerçek manada harika olanların öne çıkmasını engelleme takıntısıdır, tek öne çıkanın bireyler değil bir ideoloji olduğu biçimsiz bir hamur yaratmaktan farksızdır.” (s.21)
Lésper, Marquis de Sade’ın katkılarının bütün performans tarihinden daha fazla olduğunun altını çizerek dogmalardan ibaret olan ve ‘tığ işi, stetoskopla kendi kalbini dinlemek, insanların kapısını çalıp biber istemek, çizgi üstünde yürümek, kitap yırtmak, lehim lambasıyla buz eritmek, karatahtaya yazmak, bir koliye girmek’ üzere hedefsiz hareketleri yücelten performans sanatlarını da eleştirir. ‘Burjuvadan esinlenen kıssadan pay ve fikirlerle yüklü eylemler’ olarak nitelediği performans sanatının görsel ve estetik hazdan, yetenek, teknik, anlatım ve yaratıcılıktan mahrum olduğunun altını çizer.
Başka bir bahiste ise çalmak, taklit etmek, kopyalamak üzere ögeler kelam mevzusudur. Burada ise klasik sanat yapıtlarını bozarak bunları kendilerine mal eden, eşsiz olması gereken yapıtlarının binlerce kopyasını üretebilen, birçoğu teknik açıdan zanaatkârlara gereksinim duyan ‘sanatçılar’ masaya yatırılır.
“Binlerce kopyası bulunan bir yapıtın eşsizliğinden kelam edilebilir mi? Edilemez. Hatta Hirst öldükten sonra da üretilmeye devam edilebilir. Kelam konusu fotoğraflara biçilen fiyatların iki buçuk milyon dolarlara ulaşması bu yapıtların sanat yapıtı olduğunu değil, yeni bir lüks piyasası oluşturduğunu gösterir.” (s.38)
Son olarak ise feminizm ve sanat alakasını inceler Lésper. Buradaki asli tenkit ise sanat yapıtının bedelinin temaya indirgenmiş olması, temanın yapıttan daha değerli addedilmesidir. Yani, sanat yapıtının mevzuya dönüştürülmemesi gerektiği belirtilir. Bu bağlamda sadece feminist bir bildiri içerdiği için vasat olmasına karşın kabul gören yapıtların dokunulmazlığını kabul etmez müellif:
“Şayet eser feminist bir ileti içeriyorsa vasatlığını lisana getirmek tabu kabul edilir. Yapıtı meydana getiren ögeleri safi sanatsal açıdan tahlil eden eleştirmen berbatların, erkek yardakçılarının, sansürcülerin, ezenlerin tarafında konumlandırılır.” (s.50)
Feminist ileti içeren yapıtların umarsızca olumlanmaması gerektiğini belirten muharrir ‘hijyenik pedlerden meydana gelen bir ‘heykel’, doğum denetim haplarından yapılmış bir kolye’ üzere eserlerin müze dışında varlığını sürdüremeyeceğini ekler. Feminist telaffuz sayesinde vasat yapıtının kabul görmesini sağlayan, ataerkil devlete şantaj yaparak ‘bir kurumun himayesi altında olmalarına karşın özgürleşmiş gibi’ davranan sanatkarları ise hükümeti aklamakla cürümler.