İklim değişikliğinin denizler üzerindeki tesirinden bahseder misiniz?
İklim değişikliğinin denizler üzerinde yaygın biçimde bilinen iki ana tesiri var. Bir, deniz suyunda bilhassa yüzey suyu sıcaklıklarının artması, başkası de deniz su düzeylerindeki artış. İklim değişiminin denizler üzerinde öteki tesirleri de var. Örneğin istilacı tiplerin denizlerimizde yayılmasını da iklim değişikliği tetikliyor. Bir başkası okyanus asitlenmesi yani denizin asitliliğinin artması ki bu denizdeki birçok kabuklu canlıya, mercanlara kadar en az sıcaklık artışı kadar ziyan veren bir değişim. Bizim denizlerimiz üzerinde iklim değişiminin tesiri global ortalamanın daha ötesinde. Dünya denizleri ortalama 1.1 derece sıcaklık artışından etkilenmişken bizim denizlerimiz ortalama 1.5-2 derece ortasında etkilenmiş durumda. Olağan bölgeye nazaran değişkenlik gösteriyor. Ege Denizi bu sıcaklık artışlarından daha az etkilenirken Doğu Akdeniz’e geldiğimizde 1.5 derecenin üstünde sıcaklık artışı görüyoruz. Karadeniz’in doğusuna gittiğiniz vakit 2 dereceye varan sıcaklık artışları olmuş. Karadeniz’de bulunan katmanlaşmış yapı ve kimi fizikî sistemler değişmiş durumda. Kış şartlarıyla bu yapı evvelce desteklenirdi artık bunun ortadan kalktığını görüyoruz. Bu da az oksijenli suların yüzeye daha da yaklaşması demek ki bunun da olduğunu görüyoruz. Marmara Denizi’ni uydudan gözlemlemek güç olduğu için kendimiz Marmara’da ölçümler yapıyoruz. Fakat şunu rahatça söyleyebilirim. 1.5-2 derece ortası Marmara’da sıcaklıklarda artış görüyoruz. İklim tesiriyle sıcaklıkların artışıyla bilhassa Akdeniz’de istilacı cinslerin yayıldığını, Doğu Akdeniz’de istilacı cinslerin balık popülasyonlarına baskın geldiğini görüyoruz. Bunlar Ege’ye, Marmara’ya hatta Karadeniz’e yayılma eğilimindeler şu anda. Okyanus asitlenmesinin mercanlar üzerindeki tesirlerini şu anda birinci ölçümlerimiz sayesinde görüyoruz. Yağışlar natürel etkileniyor. Akdeniz Bölgesi’nde yağışlar azalırken Doğu Karadeniz Bölgesi’nde artacağını öngörüyoruz. Bunların da denizler üzerinde çok önemli tesirleri olacaktır. Bunlar da bilhassa DEKOSİM ve yeni kurulan ODTÜ İKLİM (İklim Değişikliği ve Sürdürülebilir Kalkınma Uygulama ve Araştırma Merkezi) kapsamındaki araştırma konularımız içinde.
KİRLİLİK VE KIYISAL YAPILAŞMA
Türkiye’nin denizel biyoçeşitliliğini tehdit eden ögeler nelerdir?
Türkiye’nin denizel biyoçeşitliğini direkt tehdit eden ögelerin başına sürdürülebilir olmayan ve ekosisteme dayanmayan avcılığı koyarım. Sürdürülebilir avcılık/balıkçılık kavramının da ötesine geçip ekosisteme dayalı balıkçılığa geçmemiz gerekiyor. Sürdürülebilir avcılık genelde tek bir cinsin muhakkak bir düzeyde kendi biyokütlesini idame ettirmesine dayanır fakat maksat bu olmamalı. Bunun farkında olarak ekosisteme dayalı balıkçılık planlanmalı. Yenilikçi yetiştiricilik prosedürlerine yönelmemiz gerekiyor. Öteki taraftan sıcaklıklardaki artış, kirlilik ve kıyısal yapılaşma da biyoçeşitliği tehdit eden ögelerden. Yalnız artık yalnızca biyoçeşitlilik ekosistem sıhhatinin göstergesi değil. Ekosistem sıhhatinin göstergesini gerçek anlamak için biyoçeşitlilik ve o ekosistemin baskılara karşı dayanıklılığına birlikte bakmamız gerekiyor.
Denizlerdeki oksijen oranını arttırmak için ne üzere önlemler alınmalı? Nasıl bir yol izlenmeli?
Denizlerdeki oksijen oranını artırmanın ana yolu denizlerdeki kirlilik baskısını azaltmak. Daha sonra denizlerdeki müdafaa alanlarını artırmamız gerekiyor. Birleşmiş Milletler Okyanus Konferansı’nda 2030’a kadar yüzde 30 oranında muhafaza alanı olması önerildi, COP15 Biyoçeşitlilik Konferansı’nda da bu tartışıldı. Bizim de ülke olarak bunu benimsememiz gerekiyor. Hakikat planlamayla bu yapılırsa büyük artıları olur. Gerçek planlamadan kastım nedir? Denizlerden birçok istikametten faydalanıyoruz, işin bilhassa güç, taşıma, yetiştiricilik ve balıkçılık tarafı var. Hakikat planlama ile yapılırsa bu kesimleri destekleyecek biçimde müdafaa alanları planlanır ve denizlerdeki oksijen oranının artmasına, ekosistemin güçlenmesine, balıkçılığın desteklenmesine yönelik birçok adım atılmış olur. Denizlerdeki oksijen oranını etkileyen öbür öge iklim değişimi, sıcaklık artışları. Bunlar denizlerdeki katmanlaşmayı, denizlerdeki ana akıntı sistemlerini değiştiriyor. Kıyısal yapılaşma da biyoçeşitliliği çok etkiliyor zira bilhassa denizde birçok canlının üremesi kıyılarda gerçekleşiyor, kıyılarda artık yapılaşmamamız gerekiyor. Bir an evvel karbon salımını azaltmamız gerekiyor. Bu manada Paris Anlaşması’nı imzaladık; 2033’e kadar yarı yarıya azaltma gayelerimiz var.
Denizlerin karbon tutma kapasitesi ne demek? Bu neden kıymetli?
Bir taraftan fosil yakıt kullanımını azaltma tarafında adımlar atarken öbür taraftan kara ve deniz ekosistemlerini güçlendirerek bunların karbon tutma kapasitelerini artırmamız gerekiyor. Bu, karada daha kolay ancak öteki taraftan baktığımızda bilhassa insan kaynaklı karbonun büyük bir çoğunluğunu denizler tutuyor. Yani denizlerin karbon yutma kapasitesi dediğimiz şey gezegenimiz için hayati ehemmiyete sahip. Münasebetiyle bizim denizlerin bu kapasitesini artırmamız gerekiyor. Pekala bu nedir? Artık birebir karadaki üzere denizde de birçok bitki yaşıyor. Karada ormanlar önemli biçimde karbon tutarken, fotosentez yapıp bu karbonu bünyelerinde hapsederken daha sonra bunu toprağa aktarırken denizde bu rolü mikroskobik canlılar önemli biçimde üstlenmiş durumda. Fitoplankton dediğimiz mikroskobik canlılar denizdeki çözülmüş karbondioksidi alıp fotosentez yapıyorlar. Daha sonra bunlar ölüp deniz tabanına çöküyor ve gömülüyor. Bu döngü çok kıymetli. Zira atmosferdeki karbondioksit denizde çözülüyor. Denizdeki karbondioksit bu canlılar tarafından alınıp derin denize taşınıyor. Bu olmasaydı bugün dünyada hayat olmazdı.
Prof. Dr. Barış Salihoğlu
ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’nün bu manada yürüttüğü çalışmalardan bahsedebilir misiniz?
Bu konudaDEKOSİM (Deniz Ekosistem ve İklim Araştırmaları Merkezi), ODTÜ İKLİM,T.C. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile yürüttüğümüz MARMOD projesi ve Ufuk Avrupa dayanaklı BRIDGE-BS projemiz mevcut. Bu çerçevede Marmara’nın ve Karadeniz’in karbon tutma kapasitesini araştırmaya başladık. Bu denizlerdeki ve atmosferdeki karbondioksit düzeylerini ölçüyoruz. Buna ek olarak bu denizlerin artık ph düzeyini, alkalin tesirini, tuzunu, sıcaklığını birçok ögesini ölçmemiz gerekiyor. Bir de denizlerdeki ekosistemi hakikat anlamanız gerekiyor ki bu tutulan karbon ne kadarı deniz tabağına aktarılıyor. Zira deniz ekosistemi sağlıklı değilse bu karbon yüzeyde tutulur lakin sonra geri atmosfere verilir. Bunun da bir yararı olmaz. Yani bunun sağlıklı bir ekosistem çerçevesinde deniz tabanından bir ölçüsünün aktarılması gerekiyor ki bu atmosferdeki karbondioksit alınmış ve daha sonra biyolojik pompa dediğimiz bir düzenekle deniz tabanına aktarılmış olsun. Münasebetiyle A’dan Z’ye bir çalışma gerektiriyor.
HER DERİNLİKTE ÖLÇÜM ALABİLECEK
Deniz kaşifi bu mevzularda nasıl bir tesir yaratacak ve ne çeşit girdiler sağlayacak?
İş Bankası katkıları ile kazandığımız deniz kaşifi, üzerindeki ölçüm yapan aygıtlar sayesinde denizlerin oksijen düzeyleri ile ilgili ya da ekosistem sıhhati ile ilgili çeşitli bilgiler verecek. Bunlar direkt denizin karbon tutma kapasitesi ile ilgili ölçümler değiller. Bunları gemiden yapmamız gerekiyor fakat oksijen oranı ile ilgili direkt ölçümler yapacak. Ekolojik sıhhatin ve biyolojik üretkenliğin bir göstergesi olan klorofil düzeylerini ölçecek. Fakat Deniz Kâşifi’nin en değerli özelliği denizin her derinliğinden daima ölçüm alabilmesidir. Denizin uyduyla yüzeyini görmek ya da gemilerle muhakkak noktalarda ölçümler almak çok kıymetli lakin bunları bu tıp daima ölçümlerle tamamlamak olağan ki bilimsel olarak gerek denizin biyoçeşitliliği gerekse karbon tutma kapasitesi, oksijen oranı, oksijen üretim oranı ile ilgili çok daha gerçek bilgilere ulaşmamızı destekleyecek ve son devirlerde bilhassa bir yönetici yönetişim düzeneği olarak geliştirdiğimiz denizlerin dijital ikizine de önemli bir katkı vermiş olacak.