*Dr. Mahfi Eğilmez
Parasalcı iktisatçılara nazaran; ‘enflasyon her vakit ve her yerde nakdî bir olgudur.’ Bir de Irving Fisher’in ünlü ölçü teorisi denklemi var: MV = PQ (M para arzını, V her bir para ünitesinin el değiştirme suratını yani paranın deveran suratını, P fiyatlar genel seviyesini ve Q da fizikî üretim ölçüsünü gösteriyor.)
Friedman ve Fisher’in görüşlerini bir ortaya getirelim:
MV = PQ
Bu denklemde koyu renkle gösterilen ve paranın dolanım suratını temsil eden V geleneklere dayalı olduğundan, fizikî üretimi temsil eden Q da çabucak artırılması mümkün olmadığından kısa vadede kolay değişmezler. O nedenle bu ikisini kısa vadede sabit kabul edebiliriz. O vakit para arzında (M), fizikî üretim artışının (dQ) üzerinde bir artış olursa istikrarın sağlanması için fiyatlar genel seviyesinin (P) yükselmesi gerekecek. M’deki artış süreklilik gösterirse P’deki yükseliş de daima hal alacak yani enflasyon oluşacak demektir.
2020 Nisan’dan 2021 Nisan’a kadar yüzde 22,5 artmış olan M2 geniş para arzı 2021 Nisan’dan 2022 Nisan’a kadar yüzde 60,4 artmış. Bu farklılaşmayı grafikten görebiliyoruz. M2 para arzındaki asıl artış 2021 yılının Eylül ayında başlamış görünüyor. Eylül ayından itibaren para arzı eğrisi sert bir yükseliş içine girmiş.
Para arzında görülen bu hızlanan artışın enflasyonu nasıl etkilediğine bakalım. Aşağıdaki grafik M2 para arzı ile enflasyondaki gelişmeyi bir ortada gösteriyor (grafik; TCMB, Aylık Para Arzı ve Karşılık Kalemleri tablosu ve TÜİK, Tüketici Fiyat Endeksi Raporlarındaki datalardan yararlanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.)
Grafik, 2021 yılının Eylül ayından itibaren para arzında başlayan olağan dışı artışların enflasyonu da süratle üst çektiğini ortaya koyuyor. Bu da para arzı (M) ile fiyatlar genel seviyesi (P) ortasında önemli bir bağıntı olduğunu gösteriyor. Yani M artmış ve akabinde P’yi de sürüklemiş görünüyor.
Yanlış Faiz Siyaseti Para Arzı Artışıyla Birleşirse Enflasyonda Artış Kaçınılmaz Olur
Bir iktisatta olağan şartlarda tasarruf sahibine bankalarca ödenecek faizin enflasyonun üzerinde olması gerekir ki bankaya para yatıran kişi ya da kurum satın alma gücünü kaybetmesi (pozitif gerçek faiz.) Şayet bankaların mevduat sahiplerine vereceği faiz enflasyonun altında kalırsa (negatif gerçek faiz) o vakit ‘paradan kaçma eğilimi’ başlar. Birtakım şahıslar ve kurumlar, paralarını, pahası daima düşen ulusal parada tutmak yerine yabancı para mevduata geçerler. Bu geçişin dolaylı yoldan enflasyon yaratıcısı tesiri olabilir. Yabancı para değerlendikçe bu mevduatın ulusal para karşılığı yükselir ve beşerler varlıklarının arttığını düşünerek daha fazla harcama yapmaya başlarlar (zenginleşme tesiri.) Kimi kişi ve kurumlar satın alma güçlerini değerlendirebilmek için araba, konut, beyaz eşya satın almaya yönelirler. Her iki eğilim de sonuçta talep artışına yol açar ve münasebetiyle enflasyonu körükler.
Bankaların mevduat sahibine vereceği faizleri belirlemeleri konusunda enflasyon kadar kıymetli bir gösterge de merkez bankasının bankaları fonlamada uygulayacağı faiz oranıdır. Merkez bankaları sadece bankalara borç verirler ve gecelik, haftalık ya da aylık yani çok kısa vadelerle borç verirler. Merkez bankasının bankaları fonlamakta uyguladığı faiz, bankaların kaynak maliyetini tesirler. Bu faiz enflasyondan düşükse bankalar önemli para kazanırlar.
Küresel krizle birlikte iktisatların resesyona girmesini önlemek için gelişmiş ülkelerin (ABD, Euro Bölgesi, Japonya, Birleşik Krallık) merkez bankaları faizleri düşürdüler ve enflasyonun altına çektiler. Böylelikle ekonomilerde ortaya çıkacak muhtemel daralmaları önlediler. Şimdilerde enflasyon yükselmeye başlayınca onlar da faizleri yükseltmeye başladılar yükseltmeyenler de bu mevzuyu gündemlerine almaya yöneldiler.
Türkiye başlangıçta para arzını fazla artırmadığı üzere faizi de, ortada bir kısa periyodik indirimler olsa da, genel olarak enflasyonla birebir seviyede tutmaya devam etti. Bu yaklaşım 2021 yılının Eylül ayından itibaren değişti ve Merkez Bankası para arzını artırırken faizi de düşürdü.
Aşağıdaki grafik Merkez Bankası’nın para arzını artırırken faizi de düşürmeye başladığı devir ve sonrasını gösteriyor (grafik: TCMB, Aylık Para Arzı ve Karşılık Kalemleri tablosundaki bilgilerden yararlanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.)
Grafikten görüleceği üzere Eylül 2021’den itibaren bir yandan para arzı artarken bir yandan da merkez bankası faizi düşmektedir. Böylelikle Merkez Bankası, gelişmiş ülkelerin, enflasyon sorunu yokken uyguladıkları ve enflasyon sorunu ortaya çıkınca terk etmeye başladıkları bir tekniği enflasyonun süratle yükseldiği bir periyotta uygulamaya koymuş olmaktadır.
Dolarizasyon Sorunu Olan Yerde Faiz Enflasyondan Düşük Tutulursa Kur Artar ve Maliyet Enflasyonuna Neden Olur
Gelişmiş ülkelerin paraları rezerv para (dünyada alış verişlerde kabul edilen paralar) niteliğinde olduğu için faizi düşük tutmaları yabancı paralara talep (dolarizasyon) yaratmadı. Meğer TL, rezerv para olmadığı için bir yandan artırılan para arzı, bir yandan düşük tutulan faizler yabancı paralara talep yarattı. Bunun sonucunda kurlar yükseldi.
Aşağıdaki grafik, TCMB faizi, USD/TL kuru ve enflasyon ortasındaki bağları ortaya koyuyor (TCMB, Aylık Para Arzı ve Karşılık Kalemleri tablosu ve TÜİK, Tüketici Fiyat Endeksi Raporlarındaki datalardan yararlanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.)
Grafik, Merkez Bankası tarafından Eylül 2021 tarihinden itibaren uygulanan faiz indiriminin yarattığı kur ve enflasyon artışını ortaya koyuyor.
Kıssadan Hisse
Dolarizasyon tesiri altında bir iktisatta, enflasyon oranı yüksek iken (gelişmekte olan ülkeler için yüzde 6’nın üzeri yüksek sayılır) para arzının gerçek büyümeden fazla artırılması halinde enflasyon hızlanır. Şayet para arzının artırılmasına merkez bankasının faiz indirimi de eşlik ediyorsa enflasyonu tutmak mümkün olmaz. Bu iktisatta enflasyondaki süreksiz düşüşler aksi baz tesirinin kendisini göstermesine bağlı kalır.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.