*Mahfi Eğilmez
1929 yılında başlayan Büyük Depresyon kapitalist dünyayı alt üst etti. Başta ABD ve Avrupalı ülkeler olmak üzere kapitalist sistem içinde yer alan bütün ülkeler, hatta bir dereceye kadar Sovyetler Birliği de bu büyük krizden etkilendi. Krizin, iktisada tesirini düşürebilmek için bütün ülkeler kimi tedbirler aldı. Türkiye’nin aldığı tedbirlerden birisi de 20 Şubat 1930 tarihli 1567 sayılı Türk Parası Değerini Muhafaza Hakkında Kanunun yürürlüğe konulmasıydı. Kanun; hükümete ulusal paranın kıymetindeki dalgalanmayı tedbire açısından cezai yaptırımlarla desteklenen düzenleyici karar alma yetkisi tanıyor ve unsur olarak sermaye hareketlerini ağır biçimde kısıtlıyordu. Kanunun birinci unsuruyla; döviz, tahvil, pay senedi, bedelli madenler ve taşlar, bunlardan yapılmış her türlü eşya ve bedeller ve ticari senetlerle ödemeyi sağlayan her türlü araç ve dokümanların memleketten ihracı yahut memlekete ithalinin düzenlenmesi ve sonlandırılması konusunda bakanlar şurası yetkili kılınıyordu (günümüzde yetki Cumhurbaşkanına aittir.)
1567 Sayılı Kanun, tıpkı bütçe kanunları üzere, öbür kanunlardan farklı bir yapıdaydı: (1) Birinci çıktığında üç yıl müddetli olarak çıkmıştı. Üç yılın sonunda yürürlükten kalkacaktı (bütçe kanunu da bir yıl periyodiktir.) Ne var ki her mühlet bitiminde uzatılarak yürürlükte kalmaya devam etti ve yürürlük mühleti 25.2.1970’den itibaren süresiz uzatılarak geçicilik niteliği kaldırılmış oldu. (2) 1567 Sayılı Kanun, yasama yetkisini bir ölçüde, yürütmeye devreden bir yetki kanunudur. Kanunla genel çerçeve çizilmiş ve bu çerçevede kararlar alınması konusunda yetki hükümete (günümüzde Cumhurbaşkanı) devredilmiş durumdadır (bütçe kanunu da bir yetki kanunudur. Ne var ki bütçe kanunuyla verilen yetki gelirlerin toplanması ve harcamaların yapılmasıyla sonludur. Halbuki 1567 sayılı kanunla verilen yetki, hareketlerin sonlarının çizilmesi, cezaların uygulanması üzere son derecede geniş bir alanı kapsıyor.)
Zamanında birçok ülke benzeri kanunlar uygulamış, ikinci dünya savaşından sonra bu yetkileri kaldırarak kambiyo rejimini derece derece serbestleştirmişlerdi. Türkiye’de bu özgürleşme 1990’ları buldu. 7 Ağustos 1989 tarihinde Türk Parası Değerini Muhafaza Hakkında 32 Sayılı Karar, 1567 Sayılı Kanunun hükümete verdiği yetkiye dayanılarak, yürürlüğe kondu. Bu karar; 1567 Sayılı Kanun ile yurda ithali ve yurttan ihracı kısıtlanan (hatta bir manada yasaklanan) döviz, tahvil, pay senedi, pahalı madenler vb. ithal ve ihracını özgür bıraktı. Böylelikle Türkiye, sermaye hareketlerinin yasaklanması/kısıtlanmasından sermaye hareketlerinin özgür bırakılmasına geçmiş oldu. Bu kararla Türkiye’deki bireylerin, kurumların döviz bulundurmaları, deviz hesabı açabilmeleri, yurt dışına döviz transferi, kıymetli madenlerin, taşların ihraç ve ithali, ihracat bedellerinin tasarrufu özgür bırakılmış oldu. TL’nin yabancı paralar karşısındaki pahası konusunda yetki Merkez Bankasına verildi. Böylelikle TL, konvertibl para haline geldi.[i]
Merkez Bankası, vakit içinde kur belirleme yetkisini piyasaya terk etti ve kurlar piyasada arz ve talebe nazaran belirlenir oldu. Bununla birlikte Merkez Bankası, kurlara, çok dalgalanmaları önlemek emeliyle ortada bir müdahale ediyordu (müdahaleli özgür kur.) Vakit içinde bunu da bıraktı ve böylelikle dalgalı kur rejimine geçildi (bugün buradan geri gelerek yine müdahaleli özgür kur rejimine dönmüş bulunuyoruz.) Bugün ayrıyeten özgürlükleri kısıtlayan çeşitli düzenlemeler ve uygulamalar da yapılıyor. Bunların değerli bir kısmı rastgele bir düzenlemeye dayanmadığı, hükümet yönlendirmesiyle yapıldığı için sistem birinci bakışta zedelenmiş görünmüyor. Bankaların döviz alış ve satış kurları ortasındaki farkı kabul edilebilir ölçülerin üzerinde açmış olmaları, merkez bankası ve kamu bankalarının piyasaya daima döviz satarak kuru düşük tutmaya çalışmaları bunların örnekleridir. İhracat gelirlerinden merkez bankasına devredilecek ölçülerin artırılması üzere birtakım düzenlemeler mevzuat değişikliğiyle getirilmiş olsa da bunlar örneğin rezervleri artırmak üzere bir münasebete dayandırıldığı için sermaye hareketlerinin özgürlüğünü ve TL’nin konvertibilitesini etkilemiş kabul edilmiyor. Halbuki aslında bütün bu uygulamalarda sermaye hareketlerinin özgürlüğü önemli biçimde zedelenmiş bulunuyor.
Bu uygulamalara ve düzenlemelere rağmen ortada güya Türk Parasının Değerini Müdafaa Kanunu değil de Türk Parasının Kıymetini Korumama Kanunu varmış üzere TL her geçen gün biraz daha kıymet yitiriyor (veriler için kaynak: https://www.bloomberght.com/doviz/dolar.)
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır