Dr. Mahfi Eğilmez*
Şangay İşbirliği Örgütünün Kuruluşu ve Amaçları
Şangay Paktı ismi altında 1996 yılında Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan ve Şangay Beşlisi olarak da anılan örgüt, 2001 yılında Özbekistan’ın iştirakinden sonra Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ismini aldı. Merkezi Pekin’de (Çin) olan ŞİÖ’ye 2017’de Hindistan ve Pakistan, 2021’de de İran üye oldu ve böylelikle üye ülke sayısı dokuza çıktı. Afganistan, Moğolistan ve Belarus gözlemci ülke, Türkiye, Azerbaycan, Sri Lanka, Ermenistan, Kamboçya, Nepal, Suudi Arabistan, Mısır ve Katar diyalog ortağı pozisyonunda bulunuyor. ŞİÖ, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN), Bağımsız Ülkeler Topluluğu (CIS) ve İslami İşbirliği Örgütü ile de alakalar kurmuş bulunuyor.
İlk kuruluşta örgütün gayeleri; üye ülkelerin hudut güvenliğini sağlamak, daha çok bölgeye yönelik terör, ayrılıkçılık ve aşırılıklarla uğraş etmek, örgüt üyeleri ortasında ekonomik ve kültürel işbirliğini gerçekleştirmek olarak belirlenmişti. Bugün gelinen evrede gayeler biraz daha genişlemiş ve değişmiş görünüyor.
Üye ülkeler, ortak askeri hareketler düzenleseler de örgüt şimdilik Nato ve eski Varşova Paktı üzere resmi bir savunma birliği ya da Avrupa Birliği üzere bir ekonomik birlik üzere bir görünüm sergilemiyor. Buna karşılık 2007 yılında Kırgızistan’ın başşehri Bişkek’te yapılan dorukta Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in yaptığı “tek kutuplu dünya kabul edilemez” açıklaması ileride örgütün gayesinin ABD önderliğinde oluşan batı blokuna karşı farklı bir blok oluşturmaya yanlışsız evrim geçirmeye açık olduğunu ortaya koyuyor.
15 – 16 Eylül 2022 tarihlerinde Semerkant’ta (Özbekistan) yapılan toplantı bilhassa Rusya ve İran üzere batının ambargosu altında olan iki ŞİÖ üyesi ülkeye verilen dayanağın sergilenmesi açısından dikkat cazibeli bir toplantı oldu. Çin Devlet Lideri Şi Jinping, Rusya Devlet Lideri Putin, İran Devlet Lideri Raisi’nin yanı sıra toplantıya Nato üyesi olan ve batı blokunun bir kesimi olarak kabul edilen Türkiye’nin Cumhurbaşkanı Erdoğan seviyesindeki iştiraki batı blokunun teyakkuza geçmesine yol açtı.
Örgütün Yapısı
Şangay İşbirliği Örgütünün en üst karar organı Devlet Liderleri Kuruludur. Bu kurul yılda bir defa yapılan Şangay İşbirliği Örgütü tepesinde bir ortaya gelir ve kararları alır. Kelam konusu tepe her yıl öteki bir üye ülkenin başşehrinde yapılmaktadır.
Örgütün ikinci kıymetli organı Hükümet Liderleri (Başbakanlar) Kuruludur. Bu kurul de yılda bir defa yeniden tıpkı tepede toplanır. Kurulun vazifesi karşılıklı işbirliğinin durumunu ve gelişimini görüşmek ve gerekli kararları almaktır. Bu kurul ayrıyeten örgütün yıllık bütçesini onaylar.
Dışişleri Bakanları Kurulu, mevcut memleketler arası durumu pahalandırmak ve Şangay İşbirliği Örgütü’nün öteki milletlerarası örgütlerle karşılıklı etkileşimini görüşmek üzere toplanır. Ulusal Koordinatörler Kurulu, örgüte üye ülkelerin örgüt ana mukavelesi çerçevesi içindeki işbirliğini koordine etmekle vazifelidir.
Örgütün kıymetli faaliyetlerinden birisini yürüten Bölgesel Anti Terör Ajansı (RATS) Özbekistan’ın başşehri Taşkent’tedir. Bu ajansın misyonu üye ülkeler ortasında terör, ayrılıkçılık ve aşırılık eğilimlileriyle çabada işbirliğini sağlayarak alınacak ortak tedbirleri belirlemektir. RATS Lideri üç yıl için seçilmektedir. Her üye ülkenin bu ajansta daimi bir temsilcisi bulunmaktadır.
Şangay İşbirliği Örgütü’nün temel idare organı Sekreteryadır. Bir Genel Sekreterin başkanlığındaki Sekreterya, örgüt kararlarını uygulamak, bildiri ve ajanda tekliflerini hazırlamak, örgütün faaliyetlerinin hazırlıklarını yapmak üzere vazifelerle yükümlüdür.
Örgütün Ekonomik Gücü
Aşağıdaki tabloda Şangay İşbirliği Örgütü üyesi 9 üye ülkenin bilgilerini gelişmiş batı bloku ülkeleri toplam bilgileriyle mukayeseli olarak sunuyorum (kaynak: IMF, World Economic Outlook, April, 2022.) Tabloda GSYH ve kişi başına gelir 2021 gerçekleşme sonuçlarıyla öbür bilgiler ise 2022 yılı şimdiki sonuçlarıyla alınmıştır. Gelişmiş batı ülkeleri ABD, AB, Japonya, Birleşik Krallık, Kanada ve başka gelişmiş batı bloku ülkeleri toplamını göstermektedir.
Tabloya nazaran ŞİÖ üyesi ülkelerin toplam GSYH’si gelişmiş batı bloku ekonomilerinin toplam GSYH’sinin yüzde 40’ına eşit görünüyor. ŞİÖ’yü dokuz ülke oluşturmasına karşılık gelişmiş batı blokunda 37 ülkenin bulunduğunu dikkate alırsak ŞİÖ’nün hayli güçlü bir topluluk olduğunu görebiliriz. ŞİÖ üyesi ülkeler dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 40’ını barındırıyor. Nüfusun yüksekliği kişi başına gelirin ortalama 5.245 dolarda kalmasına yol açmış görünüyor. Buna nazaran ŞİÖ ülkelerinin kişi başına ortalama geliri gelişmiş batı bloku kişi başına ortalama gelirinin onda biri kadar görünüyor. Çin, Rusya, Kazakistan ve bir yere kadar da İran dışındaki ülkelerde kişi başına gelirler çok düşük bir seviyede olduğu için ortalamayı da aşağıya çekiyor. İşsizlik ŞİÖ ülkelerinde daha yüksek görünmekle birlikte kabul edilebilir oranlarda bulunuyor. Enflasyon ŞİÖ ülkelerinde hayli yüksek bir seviyede görünüyor. Enflasyonun kabul edilebilir seviyede olduğu iki ülke var: Çin ve Hindistan. Cari fazla veren Çin, Rusya, İran ve Tacikistan dışındakiler cari açık veriyorlar. Kamu borç yükü açısından Pakistan dışındaki ülkelerin durumu uygun görünüyor. Ayrıyeten ŞİÖ ülkelerinin kamu borç yükü ortalaması gelişmiş batı bloku ülkelerinin kamu borç yükü oranıyla karşılaştırılamayacak kadar düzgün durumda.
Türkiye’nin Konumu
Türkiye, 2012 yılında başlayan bir süreç sonucunda 2017 yılında ŞİÖ’nün diyalog ortağı pozisyonuna geçmiştir. 2008 Duşanbe Zirvesi’nde, ŞİÖ ile irtibat kurmak isteyen ve gözlemci pozisyonunda olmayan üçüncü ülke ve memleketler arası kuruluşlarla bağlantıların kurumsal bir çerçeveye oturtulması emeliyle yaratılan diyalog iştiraki statüsü, gözlemci statüsüne sahip olmayan ülkelerin örgütle makul alanlarda sonlu işbirliği yapmalarına imkan sağlayan bir statüdür. Bu statü yeterince ŞİÖ ve Türkiye ortasında bölgesel güvenlik, terörle uğraş, uyuşturucu kaçakçılığıyla savaş, organize hataların önlenmesi ve ekonomik ve kültürel alanlar başta olmak üzere işbirliğinin geliştirmesi öngörülmüş olmaktadır.
Aşağıdaki tablo 2021 yılı prestijiyle Türkiye’nin 9 ŞİÖ üyesi ülke ve batılı 9 ülke ile (G7 ülkeleri + İspanya ve Hollanda) ile olan dış ticaret bağlantılarını gösteriyor (tablo, TÜİK Dış ticaret istatistikleri kullanılarak tarafımdan derlenmiştir. Batılı ülkelerden 9’unun tabloya alınması ŞİÖ üye ülke sayısıyla istikrar sağlamak için yapılmış bir tercihtir.)
Tabloya nazaran Türkiye’nin ŞİÖ üyesi ülkelerle olan dış ticaret hacmi yaklaşık 95 milyar dolar buna karşılık batılı 9 ülkeyle olan dış ticaret hacmi 163 milyar dolardır. Türkiye’nin dış ticaretinde batılı 9 ülkenin tartısı ŞİÖ üyesi ülkelerle olan dış ticaretinin iki katına yakın görünüyor. Türkiye, batılı 9 ülkeyle olan dış ticaretinde yaklaşık 11 milyar dolar fazla verirken ŞİÖ üyesi ülkelerle olan dış ticaretinde 57 milyar dolar açık veriyor.
Türkiye, hem Nato üyesi hem de ŞİÖ’de diyalog ortağı olan tek ülke pozisyonundadır. Aslında her iki taraf ile de ilgilerini makul bir seviyede tutmaya çalışmak yanlış bir şey değil ve hatta Atatürk’ün ‘yurtta sulh cihanda sulh’ unsuruna de uygun görünüyor. Ne var ki ŞİÖ’ye de üye olunabileceği halindeki telaffuzlar olayı biraz daha farklı bir yere taşıyor. Bu noktada dışarıdan bakıldığında Türkiye, II. Abdülhamid’in farklı devletleri yönetim etme prosedürünü anımsatır biçimde, iki tarafı da birbirine karşı kullanma eğiliminde olan bir ülke görünümü verdiği için batı bloku nezdinde risklerinin artacağı bir duruma hamile görünüyor.
Şimdilik tam olarak o denli görünmemesine itina gösterseler de Çin’in, Rusya’nın ve İran’ın batı blokuyla yaşadığı önemli problemler ister istemez ŞİÖ’yü batı tersi bir blok pozisyonuna itiyor. Bu gidiş hızlandıkça Putin’in 2007 konuşmasında vurguladığı üzere dünya iki kutuplu pozisyonuna geri dönecek. Bu da globalleşmeyi kendisine yontmak isteyen ABD ve batı bloku için önemli bir tehdit oluşturacak. Son toplantıya Cumhurbaşkanı seviyesindeki katılmak suretiyle Türkiye’nin, ‘biz iki tarafta da yer alan bir istikrar devletiyiz’ iletisi vermeye yönelmiş görünmesine karşılık gerçekte batı blokuna ‘alternatifimiz var’ iletisi vermek istediğini anlamak için kâhin olmaya gerek yok. Bu yaklaşım, bir iletiden öteye gidecekse, Türkiye için, sırf dış siyaset açısından değil her alanda hayati bir karar niteliğinde olacaktır ve geleceğimizi etkileyecektir. İki yüz yıllık batı blokunda yer alma siyasetinin bu kadar süratli bir dönüşle değiştirilmesi ne kadar doğrudur ve neler kaybettirir bunları uzun uzun düşünmek ve tartışmak gerekir. Bahis sadece ekonomik bir blok üyeliğinden ötede bir mevzudur. ŞİÖ üyesi ülkelerin hiçbiri gelişmiş ülke değildir, demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları, medya özgürlüğü, akademik özgürlük üzere gelişmişlik göstergelerinde örnek alınacak ülkeler değildir.
Önce konuşup sonra düşünmek her vakit kasvet yaratır. Evvel düşünüp sonra konuşmak gerekir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.