Dr. Mahfi Eğilmez*
Ödemeler istikrarında dört ana hesap yer alır: (1) Cari Süreçler İstikrarı (ihracat + hizmet gelirleri + başka gelirler – ithalat – hizmet masrafları – öteki sarfiyatlar.) (2) Sermaye hesabı (göçmen transferleri + üretilmeyen ve finansal olmayan varlıklar.) (3) Finans Hesabı (doğrudan yatırımlar + portföy yatırımları + başka yatırımlar.) (4) Rezerv Varlıklar (Resmi döviz rezervlerindeki artış ya da azalışlar ve IMF’ye yapılan ödemeler ya da IMF’den alınan krediler.)
Bu dört istikrar de artı yahut eksi işaret taşıyabilir. Bilanço mantığı gereği bu dört istikrarın toplamının sıfıra eşit olması gerekir.
+/- Cari Süreçler İstikrarı +/- Sermaye Hesabı +/- Finans Hesabı +/- Rezerv Varlıklar = 0 (1 numaralı denklem)
Ne var ki çeşitli kayıt yanlışları yahut eksiklikleri nedeniyle bu hesapların toplamı uygulamada sıfırdan büyük ya da küçük çıkar. Ödemeler istikrarı, çift taraflı kayıt tekniğine nazaran tutulan muhasebe sistemine dayalı bir bilanço olduğu için tarif gereği istikrarda olması gerekmektedir. O nedenle dengeyi sağlayabilmek için ortaya çıkan fark aykırı işaretli olarak “net yanılgı ve noksan” ismi altında yazılır ve böylelikle ödemeler istikrarı istikrara gelmiş olur. Buna nazaran üstteki denklem şu biçimi alır:
+/- Cari Süreçler İstikrarı +/- Sermaye Hesabı +/- Finans Hesabı +/- Net Yanılgı ve Noksan +/- Rezerv Varlıklar = 0 (2 numaralı denklem)
Yukarıdaki denklemde sonuç sıfırdan büyük çıkmışsa ülkeye kaynağı bilinmeyen ve o nedenle rastgele bir kategori içinde sınıflandırılmayan bir döviz girişi olmuş demektir. Bu durumda net yanılgı ve noksan kalemi artı işaret taşır. Denklemde sonuç sıfırdan küçük çıkmışsa ülkeden kaynağı bilinmeyen ve o nedenle rastgele bir kategori içinde sınıflandırılmayan bir döviz çıkışı olmuş demektir. Bu durumda net yanılgı ve noksan kalemi eksi işaretli olur.
Net kusur ve noksan kaleminin oluşmasının nedenleri ortasında şunları sayabiliriz: (1) Vakit uyumsuzlukları (İhraç edilmiş malın gidiş tarihiyle ihraç edilen mal karşılığında alınacak paranın gelişinin farklı periyotlarda olması üzere.) (2) Beyan yanlışlıkları yahut yanlışları (Gümrük beyanlarındaki eksikler ya da yanlışlar üzere.) (3) Kayıt dışılıklar (Gelirlerin kayda girmemesi ya da finansmanın kayıt dışı olarak gerçekleştirilmesi üzere.) (4) Anketlerdeki ölçüm yanlışları (Turizm gelirlerinin belirlenmesinde uygulanan anketlerin gerçeği tam olarak yansıtamaması üzere.) (5) Nereden, nasıl geldiği yahut nereye, nasıl gittiği bilinmeyen paralar.
Ödemeler istikrarı düzenlenirken bilgiler bankalar, özel kesim kuruluşları, TÜİK ve Merkez Bankası bilgi tabanlarından derlenir. Ayrıyeten bireylere yahut kurumlara anketler uygulanır. Bu data kaynaklarının hepsinden doğan yanılgılar ve eksik ölçmeler kelam konusu olabilirse de asıl kusur ve eksikliğin özel kesim kuruluşlarından ve şahıslara uygulanan anketlerden kaynaklandığı bilinmektedir. Bunun en kıymetli nedenleri ortasında özel kesim kuruluşlarının kayıt dışılığa daha yatkın olması ve kişi ve kuruluşlara uygulanan anketlerin gösterdiği ortalamaların birden fazla defa bütünü yanlışsız olarak temsil etmemesi gösterilmektedir.
Ocak – Temmuz ödemeler istikrarında 36,7 milyar dolarlık cari açık oluşmuş, bu açığın yaklaşık 4 milyar doları sermaye ve finans hesabıyla (doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları vb.) finanse edilmiş görünüyor. Geriye kalan 32,3 milyar dolarlık açığın 14,4 milyar doları net yanılgı ve noksan kalemiyle finanse edilirken kalan 7,9 milyar dolar da rezervlerden harcanarak finansmana katkı sağlanmış. Özetle söylemek gerekirse 2022 yılının birinci yedi ayında 36,7 milyar dolarlık cari açığın yüzde 66’sı nereden geldiği bilinmeyen paralarla yüzde 22’si rezervlerle karşılanmış. Demek ki cari açığın sadece yüzde 12’si nereden geldiği bilinen ve rezervlerde olmayan paralarla karşılanmış.
Net kusur ve noksan kalemi için standart bir ölçü ya da orandan kelam edilemez. Buna karşılık bu ölçünün yüksekliği ve daima tıpkı istikamette gelişiyor olması kayıtların, ölçümlerin, hesapların ve anketlerin hakikat olmadığı tarafında kuşkuları artırır. OVP 2023 – 2025’de yılsonunda 808 milyar dolar seviyesinde olacağı iddia edilen GSYH’nin yüzde 3,8’i üzere çok yüksek bir orana ulaşmış olan net kusur ve noksan konusunda Merkez Bankası’nın, kuşkuları gidermek için, muhtemel nedenler üzerinde bir araştırma yaptırarak elde edilen sonucu kamuoyuyla paylaşması gerektiğini düşünüyorum.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.