Dr. Mahfi Eğilmez
Bilmem farkında mısınız? Dünyanın en değişik para siyaseti tecrübesini yaşıyoruz. Uzun müddettir söylüyorum: Türkiye, toplumsal bilimler için dünyada eşi gibisi bulunmayacak bir laboratuvardır. Enflasyonun yükseldiği bir ortamda Merkez Bankasının (TCMB), siyaset faizini Eylül 2021’de yüzde 19’dan başlayıp tedricen indirerek Kasım 2022’de yüzde 9’a getirmesi mesela harikulade bir tecrübe. Bunu dünyanın hiçbir yerinde göremez, yaşayamaz ve gözlemleyemezsiniz. Gelin bu mevzuyu en başından teoriden başlayıp uygulamaya gerçek adım adım inceleyelim yani bir çeşit olay yeri incelemesi yapalım.
Faiz, pek çok formda tanımlanıyor lakin iktisat bilimi açısından; satın alma gücünü muhakkak bir devirde diğerinin kullanımına devretmenin bedeli olarak tanımlanması sanırım en yanlışsız tarif olur. Gelir iki formda kullanılır: Tüketim ve tasarruf. İnsanları tasarrufa özendirmenin yolu onların tasarrufuna enflasyonun biraz üzerinde bir faiz vererek satın alma güçlerini müdafaalarını sağlamaktan geçer. Aksi takdirde herkes tüketime yönelir ve şayet iktisat bu tüketim talebinin tamamını karşılayacak yeterlilikte arza sahip değilse ithalat alır başını sarfiyat. Şayet muhakkak bir büyüme oranı yakalanmak isteniyorsa o vakit yatırımları yüksek tutmak gerekir ve şayet iç tasarruflar yatırımları karşılamaya yetmiyorsa o vakit tasarruf ithal edilir (borçlanma.) Esasen iç tasarruflarla yatırımlar ortasındaki fark da bize ödemeler istikrarı cari açığını verir.
Merkez bankası, bankalara, likidite açıklarını karşılamak gayesiyle kısa vadeli (günlük, haftalık yahut en fazla aylık vadelerde) borç verir. TCMB, son yıllarda sadece haftalık olarak repo ihalesiyle borç vermekte ve hasebiyle siyaset faizi haftalık borç verme karşılığı uyguladığı faiz olmaktadır. Merkez bankasının uyguladığı faiz, bankaların bir yandan kaynak maliyetini etkilerken bir yandan da merkez bankasının gelecekte nasıl bir yaklaşım içinde olacağına ait ipucu verir. Bankalar kendi uygulayacakları mevduat ve kredi faizlerini belirlerken enflasyon oranı, risk (CDS) primi üzere öbür mevzular yanında merkez bankasının faizini ve yaklaşımını da dikkate alırlar. Bankaların, merkez bankasının yaklaşımlarını dikkate alması için merkez bankasının geçmişteki uygulamaları ve aktüel yaklaşımlarının dengeli olması gerekir. Aksi takdirde bankalar kendi başlarının dermanına bakmaya çalışırlar.
Aşağıdaki grafik TCMB’nin uyguladığı para siyasetinin tutarlılık derecesini gösteriyor:
TCMB, uzunca bir müddettir para siyaseti açısından ismine ‘enflasyon hedeflemesi’ denilen bir uygulamayı yürütüyor. Bu uygulamada TCMB, hükümet ile evvelce kararlaştırdığı bir yılsonu enflasyon amacı belirliyor ve para siyaseti araçlarını (faiz siyaseti, zarurî karşılıklar siyaseti, açık piyasa süreçleri vd.) bu gayeye nazaran uyguluyor. Üstteki grafikte TCMB’nin uyguladığı en kıymetli para siyaseti aracı olan siyaset faizinin gayeye giderek yaklaştığı fakat bunun enflasyonu yeterlice azdırmaktan öbür bir işe yaramadığı açıkça görülüyor. Daha doğrusu enflasyonun yüzde 85,5 olduğu bir iktisatta TCMB’nin siyaset faizini yüzde 9’a indirmesi kimseye dengeli bir yaklaşım olarak görünmüyor. İşte bu durum TCMB’ye prestij kaybettiriyor ve bankalar başta olmak üzere piyasa aktörleri TCMB’nin faiz siyasetini hiçbir halde taraf gösterici olarak görmüyor.
Grafik: Mahfi Eğilmez
Mevduat ve kredilere uyguladıkları faizlere bakınca, bankaların, TCMB’nin uygulamalarını taraf gösterici olarak kabul etmediklerini net bir biçimde görebiliyoruz: Kasım 2021’de yüzde 22 olan ortalama kredi faizleri Kasım 2022’de yüzde 30’a çıkmış, Kasım 2021’de yüzde 16 olan 3 ay vadeli mevduat faizi ortalaması da Kasım 2022’de yüzde 20’ye yükselmiş bulunuyor. Hasebiyle TCMB’nin faiz indirimleri piyasaya indirim olarak değil tam bilakis artış olarak yansımış. Buna karşılık 10 yıl vadeli Devlet Tahvili faizi Kasım 2021’de yüzde 21,1 iken Kasım 2022’de yüzde 11,3’e düşmüş. Buradaki düşüş, birinci bakışta, Devlet Tahvili faizlerinin, TCMB’nin faiz indirimlerine olumlu karşılık vermesi üzere görünse de gerçekte bu düşüşün bankaların bu tahvilleri almaya zorlanmasıyla ortaya çıkan yapay taleple ilgili olduğunu anlamak güç değil.
Özetle söylemek gerekirse, faizi yanlış belirleyince durumu kurtarabilmek için pek çok şey yapmak gerekiyor: Kuru tutmak için döviz satmak, onu yapmak için borç, swap ya da depo bulmak, döviz hesabı tutan bankalara ceza gibisi uygulamalara girişmek, hiç üstlerine görev olmadığı halde Hazine ve TCMB’ye kur muhafazalı mevduat farkı ödetmek üzere gereksiz ve maliyetli süreçlere girişmek gerekiyor. Halbuki faizi yanlışsız belirleyip, ekonomiyi raydan çıkaran asıl sıkıntı olan riskleri azaltmakla uğraşılsa bunların hiçbirini yapmaya ve ek maliyetler yaratmaya gerek kalmayacak.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır