Dr. Mahfi Eğilmez*
1980’lerde gündeme gelen globalleşme ve onun altyapısını oluşturan neo liberal siyasetlerle birlikte dünya süratli bir büyüme süreci yaşadı. Yaklaşık iki bin yılda gelinen toplam gelir seviyesi (küresel GSYH) 20 yılda ikiye katlandı. Bu süreç boyunca Washington Uzlaşısı denilen yaklaşım çerçevesinde kurallar gevşetildi, kimileri tümüyle göz gerisi edildi, etraf hassaslığı, insan ilgileri, etik bedeller hiçe sayıldı, varsa yoksa büyüme peşinde koşuldu.
Bu süratli büyümenin sürdürülmesinin imkan dışı olduğu, imkânların bir sonu olduğu, bu gidişin gelir dağılımını bozduğu, siyasal yapıyı zedelediği yolundaki ihtarlara kulak asan olmadı. Sonunda sistem 2008 yılında krize girdi (Küresel Kriz.) ABD, Euro Bölgesi, Birleşik Krallık, Japonya başta olmak üzere gelişmiş ülkeler global krizi para basarak atlatma yolunu seçtiler. Bu ülkelerin paraları rezerv para olduğu ve bütün dünyada talep gördüğü için bu artan para arzı uzunca bir müddet bu ülkelerde enflasyon yaratmadı. 2021 yılı bu gidişin aksiye döndüğü yıl oldu ve bu ülkelerde enflasyon artışa geçti.
Başta Fed olmak üzere gelişmiş ülkelerin merkez bankaları hızlanan enflasyonu durdurabilmek için faiz artırmaya başladılar. Bu sefer bu ülkelerin tahvil faizleri de yükselmeye başladı ve gelişmekte olan ülkelere daha yüksek riskleri göze alıp daha yüksek getiri sağlamak gayesiyle giden fonlar, paralarını oralardan çekip geri getirmeye yöneldiler. Bu eğilim, gelişmiş ülkelerde enflasyonun daha da yükselmesine yol açtı.
Bugün geldiğimiz etapta gelişmiş ülkelerde büyüme, enflasyon, işsizlik ve merkez bankası faizi şöyle görünüyor (veriler için: https://tradingeconomics.com/):
Tablodaki büyüme oranları yıllıklandırılmış oranları gösteriyor. ABD’de birinci çeyrek yüzde 1,6’lık küçülmeden sonra ikinci çeyrekte de yüzde 0,6’lık küçülme yaşanmış olması resesyona girildiğini gösteriyor.
Tablonun görünümü bize dünyanın önde gelen iki gelişmiş ülkesi (ABD ve Birleşik Krallık) ile bir gelişmiş bölgesinin (Euro Bölgesi) büyüme ile enflasyon ortasında sıkışıp kaldığını ortaya koyuyor. Her ne kadar Euro Bölgesinde büyüme yüzde 4,1 görünse de bir sonraki çeyrekte o da düşecek. Üçünde de enflasyon oranı yüzde 10’u zorluyor. Enflasyonda ortaya çıkan bu artışlar bu iktisatların faiz artırmasına yol açıyor.
Faiz artışlarının büyümeyi düşürmesi kaçınılmazdır. Önümüzdeki periyotta Avrupa Merkez Bankası ve İngiltere Merkez Bankası’nın enflasyonu denetlemek için yapacağı faiz artışlarının büyük olasılıkla büyüme oranlarını eksiye dönüştüreceğine şahit olacağız. Bu iktisatların en büyük avantajı işsizlik oranlarının düşüklüğü üzere görünüyor olsa da büyümedeki düşüşle birlikte büyük olasılıkla işsizlik oranlarında da artışlar yaşanacak.
Japonya, uzun yıllardır sıfır büyüme, sıfır enflasyon ve çok düşük işsizlik oranıyla yaşamakla birlikte son devirde orada da gevşek para siyasetinin sonucu olarak enflasyonda üst taraflı bir kıpırdanma var. Buna karşılık Japonya Merkez Bankası, resesyon dehşetiyle, faizi ekside tutmaya devam ediyor. Japonya, yıllardır yaşadığı sakinlikten çıkabilmek için enflasyon artışına razı üzere görünüyor.
Gelişmiş ekonomilerde ortaya çıkan enflasyonun ve bilhassa de enflasyona karşı izlenen faiz siyasetinin gelişmekte olan ülkeler üzerinde de önemli tesirleri kelam konusu. Bu ülkelere yüksek getiri elde etmek üzere giden fonlar, geldikleri ülkelerde faizler yükselmeye başlayınca buralardan çıkıp dönüyorlar. Bu durum gelişmekte olan ülkelerde finansman açıklarına münasebetiyle yatırım düşüşlerine ve kurlarda yükselişe yol açıyor. Bütün bunların sonucunda gelişmekte olan ülkelerde büyüme oranları düşmeye başlıyor. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin önde gelenlerinden kimilerinde durum şöyle görünüyor (veriler için: https://tradingeconomics.com/):
Geçmiş devirde iki haneli büyümeye alışmış olan Çin’in yüzde 0,4 seviyesinde bir büyümeyle müsabakası çok önemli bir düşünce. Rusya, savaşın ve uygulanan ambargoların da yarattığı tesirle küçülme yaşıyor. Öte yandan son aylarda düşüş olsa bile enflasyon oranı hala yüksek sayılır.
Brezilya, yaşadığı kasvetleri aşma yolunda değerli adımlar atıyor. Türkiye, yüksek büyüme oranına karşılık liranın süratli kıymet kaybı nedeniyle son derecede yüksek bir enflasyonla yaşamaya devam ediyor. Tabloya alınan ülkeler ortasında durumu en âlâ görünen iktisat Endonezya: Büyümesi de, enflasyonu da işsizliği de makul seviyelerde bulunuyor. Endonezya Merkez Bankası faizi, iktisadın yönlendirilmesinde son derecede makul kullanıyor.
Özetle söylemek gerekirse gelişmiş dünya resesyona sürüklenirken gelişmekte olan dünya, gelişmiş dünyadaki gidişin de tesiriyle, karmaşık bir görünüme gerçek gidiyor. Kiminde büyüme düşüyor kiminde ulusal para bedel kaybediyor ve enflasyon yükseliyor. İşin berbatı dünya genelinde ortaya çıkan bu ıstıraplar ülkelerin bir kısmını uç siyasal tercihlere yanlışsız savuruyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.