Dr. Mahfi Eğilmez*
Önce durum tespiti yapalım. Aşağıdaki tablo bu yılın birinci beş ayındaki ihracat ve ithalat gelişmelerini 2021 yılının birinci beş ay sonuçlarıyla mukayeseli olarak gösteriyor (milyar USD, bilgiler için kaynak: TÜİK, Dış ticaret İstatistikleri Bülteni, Mayıs 2022):
Tabloya nazaran TL, beşer aylık ortalama çerçevesinde dolara karşı büyük paha kaybı yaşamış görünüyor. Olağan şartlarda parası bu kadar büyük bedel kaybı yaşayan ülkenin ihracatının artması, ithalatının düşmesi, dış ticaret açığının gerilemesi gerekirdi. Meğer tablonun izleyen sütunları bize durumun tam bilakis geliştiğini gösteriyor. İhracat yılın birinci beş ayında geçen yılın birebir devrine nazaran yüzde 19,3 oranında artarken, ithalat yüzde 39,9 artmış. Bu devirde dış ticaret açığı önemli biçimde yükselmiş. Bu gelişmenin bir sonucu olarak da 2021 yılının birinci beş ayında ithalat masraflarının yüzde 81,2’sini karşılayan ihracat gelirleri, 2022’nin tıpkı devrinde ithalat masraflarının fakat yüzde 69,3’ünü karşılayabilir olmuş.
Bu çarpıcı gelişmenin perde gerisini, ithalatın ihracattan çok daha süratli artmasının nedenlerini sıralayalım: (1) Güç fiyatlarındaki artış ithalatın artmasına yol açıyor. Bir yıl evvel Brent petrolün fiyatı 46 USD/Ton idi, bugün 115 USD/Ton. Demek ki bir yılda fiyat 2,5 kat artmış. Petrol, güç fiyatlarının göstergesi olduğu için başka güç kaynaklarının fiyatlarında da aşağı üst tıpkı artışlar kelam konusu diyebiliriz. (2) Yanlış tarım siyaseti sonucu besin hususları ithalatında artış kelam konusu. Örnek olarak buğday üretiminin yıllardır 20 milyon ton dolayında kaldığını buna karşılık nüfusun daima arttığını dikkate alırsak her geçen yıl daha fazla buğday ithal etmek zorunda kaldığımızı görebiliriz. (3) Düşük faizlerin yarattığı tüketim talebi artışıyla ortaya çıkan ek üretim muhtaçlığını karşılamak için ithal girdi kullanımında artış var. Eylül 2021’den itibaren faizlerdeki düşüş ile tasarruftan tüketime yönelen insanların yarattığı ek talep (öne çekilmiş talep) önemli bir üretim artışı ihtiyacı doğurdu. Türkiye’nin üretimi kıymetli oranda ithal girdi kullanımına bağlı olduğu için bu üretim artışı ister istemez ithalata da yansıdı ve ithalatı artırdı. (4) Dünyada fiyatların artması. Pandeminin ve devamındaki salgınların yarattığı tesirler şimdi tam olarak geçmeden çıkan Ukrayna Savaşının neden olduğu problemler, piyasaya sürülen inanılmaz ölçüdeki paranın yarattığı tesirle birleşince global sistemde enflasyonist baskılar ortaya çıkmış bulunuyor. Bu baskıların yarattığı fiyat artışları sırf hammade, yarı mamul değil tıpkı vakitte makine, teçhizat üzere sermaye mallarının da fiyatlarının artmasına, münasebetiyle ithalata ödediğimiz fiyatın yükselmesine yol açmış görünüyor. (5) İthal ettiğimiz malların talep katılığına karşılık ihraç ettiğimiz malların talebinin esnek olması da ihracat – ithalat istikrarının ihracat aleyhine bozulmasına yol açıyor. İthalatımızın değerli bir kısmı talep esnekliği katı olan yani fiyatı artsa bile kolay vazgeçilemeyecek mallardan oluşuyor. Mesela doğalgazın ya da petrolün fiyatı yükselse de ithalatı fazla düşmüyor, zira bunlara ısınmak için, üretmek için gereksinim var. Bu malların alternatifi de pek yok. Buna karşılık ihracatımızın değerli bir kısmı talebi esnek mallardan oluşuyor. Mesela dokuma eserlerinin fiyatı yükselirse ithalatçılar almaktan vazgeçiyorlar ya da daha ucuza satan ülkelere yöneliyorlar. Dokuma eserleri hiçbir vakit doğalgaz ya da petrol üzere vazgeçilmez eserler olmadığı için en küçük aksilikte ithalatı süratle düşebiliyor. Bunun istisnası markalı eserlerdir. Markalı eserlerde fiyat yükselse de ithalat tıpkı süratle düşmeyebilir. Ne var ki Türkiye’nin hiçbir alanda vazgeçilmesi güç markalı eseri olmadığı için bu durumdan yararlanma imkânı da bulunmuyor.
Daha evvel birçok yazımda kelam ettiğim üzere bir ülkenin ulusal parasının yabancı paralar karşısında kıymet kaybetmesi halinde ihracatını artırıp ithalatını düşürebilmesi için kimi şartlar gerekiyor. Bunların en kıymetlilerini şöyle sıralayabiliriz: (1) İhraç mallarının talebi katı, ithal mallarının talebi esnek olmalı. (2) İhracat yapılan ülkelerin ekonomik durumları bozulmamış olmalı. (3) Dış ticaret hadleri bozulmamalı yani ihraç mallarıyla ithal malları fiyatları ortasındaki ilgi ihraç malları aleyhine gelişmemiş olmalı.
Ekonomi bilimindeki her bir hipotez, teori ve önerme bir kadro varsayımlara dayanır. Şayet bu varsayımlara bakılmadan bu hipotez, teori ya da önermeler ele alınırsa bunlar içi boş sloganlara dönüşür. Mesela bu varsayımlara bakmadan ‘ulusal para kıymet kaybederse ihracat artar, ithalat düşer, cari açık da kapanır’ diye yola çıkılırsa yanlış yerlere varılır.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır