Dr. Mahfi Eğilmez*
Günlük konuşmalarda birbirinin yerine kullanılan üç söz var: Enflasyon, fiyat artışı ve hayat pahalılığı. Güya birebir manaya geliyormuş üzere görünseler de aslında çok farklı kavramlar.
Enflasyon; fiyatlar genel seviyesinin süreklilik gösterir biçimde artması demek. Bu tarifte iki kıymetli nokta var: (1) Seçilmiş mal ve hizmetlerin yüklerine nazaran toplandığı bir sepetin toplam pahası yani fiyatlar genel seviyesi. (2) Fiyatlar genel seviyesinin yani bu sepetin toplam pahasının daima artış göstermesi. Her biri aile bütçelerindeki tartıya nazaran yerleştirilmiş 400 mal ve hizmetten oluşan bir sepetin başlangıç endeks kıymeti 100 iken bir sonraki ay 102, sonraki ay 103 olmuşsa biz bu artışları (hem genel artış hem de süreklilik gösteren artış olduğu için) enflasyon olarak nitelendiriyoruz.
Fiyat artışı; bir malın ya da mal ve hizmet sepetinin bir kezlik artış göstermesi demektir. Diyelim ki elma fiyatları 5 TL/Kg’den 6 TL/Kg’ye çıkmış, sonraki ayda da 7 TL/KG’ye çıkmış olsun. Bu durumda yalnızca bir malın fiyatı arttığı için ortada enflasyon değil fiyat artışı var demektir. Ya da üstteki 400 mal ve hizmetten oluşan sepetin endeks pahası 100’den 102’ye çıkmış ve orada kalmış olsun. Bu durumda fiyatlar genel seviyesi yükselmiş olsa da bu yükseliş bir seferlik olduğu, süreklilik göstermediği için buna enflasyon değil fiyat artışı diyoruz.
Hayat pahalılığı öteki iki kavramdan da farklı bir durumu söz ediyor. Burada işin içine gelir de giriyor. Şayet bir ülkede enflasyon, gelir artışından daha süratliyse orada hayat pahalılığı var demektir. Diyelim ki yıllık enflasyon oranı yüzde 80 iken o ülkede çalışanların fiyat gelirleri yıllık olarak yüzde 50 artmışsa o ülkenin çalışanlarının satın alma güçleri 30 puan geri gitmiş demektir. İşte bu durum hayat pahalılığını gösterir. Bu ülkede şayet gelirler de yüzde 80 artmış olsaydı enflasyon olacak lakin hayat pahalılığı olmayacaktı.
Hayat pahalılığını ölçmenin en kestirme yolu iktisatta yıllık kişi başına gelirdeki (cari fiyatlarla GSYH / Ülke nüfusu) artışı yıllık enflasyonla karşılaştırmaktır. Bu ölçümü yapabilmek için şöyle bir formül geliştirebiliriz:
Hayat Pahalılığı Oranı = (Yıllık Kişi Başına Gelir Artış Oranı – Yılsonu Enflasyon Oranı)
Enflasyon ile hayat pahalılığı ortasındaki farkı kartezyen koordinat sistemini kullanarak çizeceğimiz iki hal yardımıyla görsel olarak da gösterebiliriz:
Yukarıdaki her iki formda de fiyatlar genel seviyesi P1’den P2’ye yükseliyor ve fiyat/gelir doğrusunun görünümü bu yükselişin devam ettiğini gösteriyor. Soldaki hal kişi başına gelirin enflasyon kadar artmadığını gösteriyor. Burada enflasyonla birlikte hayat pahalılığı var demektir. Yani şahısların satın alma güçleri erimektedir. Sağdaki biçimde de enflasyon kelam konusu olmakla birlikte kişi başına gelir de enflasyon kadar artıyor. Bu durumda enflasyon olmakla birlikte hayat pahalılığı kelam konusu değil demektir (burada enflasyonla gelir artışının birlikte olduğunu varsayıyoruz, şayet enflasyonla gelir artışı ortasında vakit farkı varsa o vakit hayat pahalılığı kelam konusu olur.)
Bu formülü kullanarak Türkiye’deki hayat pahalılığı oranını 2021 yılı için ölçelim. Enflasyon oranı konusunda TÜİK datalarına ve ENAG varsayımlarına nazaran karşımızda iki farklı tablo var. Bunları aşağıdaki tabloya taşıyalım (kişi başına gelir olarak ENAG’ın bu hususta bir çalışması olmadığı için her iki sütunda da TÜİK verisini alıyoruz.)
2021 yılı için hayat pahalılığı oranını TÜİK’in enflasyon verisiyle hesapladığımızda Türkiye’de ortalama kişi başına gelirin enflasyondan daha fazla arttığını görüyoruz. Yani TÜİK verisine nazaran ortalama kişi başına gelir enflasyondan daha fazla artmış ve beşerler bir satın alma gücü kaybı yaşamamış, hatta bir ölçü satın alma gücü artışı görmüşler. Buna karşılık ENAG enflasyon hesaplamasını temel aldığımızda Türkiye’de hayat pahalılığı oranının yüzde 43 olduğu görülüyor. Yani beşerler gelirleri artmış olmasına karşılık enflasyon karşısında yüzde 43 oranında satın alma gücü kaybı yaşamışlar.
Kuşkusuz kişi başına gelir bir ortalamayı gösteriyor. Bunun çok üzerinde yıllık geliri olanlar olduğu üzere çok altında geliri olanlar da var. O nedenle az sayıda bir küme insan, gelirini ENAG enflasyon verisinden fazla artırmak yeteneğinde olduğu için satın alma gücünü artırmış ve hasebiyle hayat pahalılığıyla tanışmamış görünüyor. Buna karşılık büyük çoğunluk gelirini bu kadar artıramadığı hatta TÜİK enflasyonu kadar bile artıramadığı için satın alma gücünü önemli biçimde kaybetmiş ve enflasyona ek olarak hayat pahalılığıyla karşılaşmış bulunuyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.