Dr. Mahfi Eğilmez*
IMF; 190 ülkenin üye olduğu, milletlerarası nakdî iş birliğini, ticaretin geliştirilmesini sağlamak suretiyle milletlerarası nakdî sistemin istikrarını oturtmayı temel misyon edinmiş bir kuruluştur. Buradan hareketle ödemeler istikrarı sıkıntılarıyla karşılaşan yahut ekonomik gidişi yakın gelecekte ödemeler istikrarı sıkıntılarıyla müsabakası mümkün görünen üye ülkelere gerek maddi olarak gerekse siyaset takviyesi olarak dayanak olur.
IMF’nin üç farklı kaynağı vardır: Kotalar, borçlanma, kredilerden elde edilen faiz geliri. Üye ülkeler IMF’ye bir çeşit üyelik aidatı ya da sermaye iştirak hissesi kabul edilebilecek kota ismi altında ödeme yaparlar. Kotalar her beş yılda bir yenilenir ve üye ülkeler ortaya çıkan farkı öderler. 30 Nisan 2022 prestijiyle kotalar toplamı 641 milyar dolardır. IMF, üye ülkelerden borçlanma da yapar. Yeni Borçlanma Düzenlemesi (NAB) ismi altında 40 üye ülkeden (aralarında Türkiye yok) alınan borçların toplamı 521 milyar dolar fiyatındadır. NAB dışında IMF, yeniden 40 üye ülkeden ikili borçlanma ismi altında toplam 193 milyar dolar daha borçlanmıştır. Kotalar ve borçlanma dışında, üye ülkelere verdiği kredilerden elde ettiği faizler de IMF’nin kaynakları ortasında yer alır.
IMF bu kaynaklarını üye ülkelerin ödemeler istikrarı meselelerini çözmek üzere farklı imkânlar sunarak kullanıyor. Bu imkânlar ve şartları aşağıdaki tabloda yer alıyor (kaynak: IMF Annual Report 2022 sayfa 36, tablo 2.1)
Tabloda gösterilen imkânların kullanılması için evvel üye ülkenin IMF’ye bir niyet mektubu (letter of intent) sunarak meseleleri çözme yolunda alacağı tedbirleri açıklaması ve bu mektuba dayanarak hazırlanan programın ülke ve ülke kümelerini temsil eden 24 kişilik IMF İcra Yöneticileri Şurasında onaylanması gerekiyor. Bu imkânlar üye ülkenin karşılaştığı sorunun büyüklüğüne ve kotasına bağlı olarak (kotasının belli katları şeklinde) belirlenen bir maddi dayanakla karşılanıyor. IMF, bu dayanaklar için yıllık olarak kullanılan dayanak ölçüsünün üye ülke kotasıyla olan ilgisine bağlı olarak yüzde 2 ile başlayan ve kullanılan ölçü arttıkça yükselen bir faiz alıyor. Kredilerin geri ödenme müddeti yapılan programın şartlarına bağlı olarak çoklukla 30 aydan 5 yıla kadar değişiyor.
IMF, ana mukavelesinin 4. hususu mucibince üye ülkelerde yıllık nezaretler yapar (surveillance) ve sonuçları ‘4. Unsur Müşavere Raporu’ ismi verilen bir rapora bağlar. Bu nezaretlerde tespit edilen problemler hakkında üye ülke idarelerine tavsiyelerde bulunur.
IMF, özel çekme hakları (SDR) ismi verilen sanal rezervi üye ülkelere kotalarıyla ilişkili ölçülerde tahsis ederek milletlerarası rezervlere katkı yapar. Tahsis edilen SDR fiyatı, hiç kullanılmadan hesapta dursa bile üye ülke merkez bankasının rezervlerinde kabul edilir. SDR, bir üye ülke merkez bankasının gereksinim halinde bir öteki üye ülke merkez bankasından onun ulusal parasını makul mühletle ödünç almasına imkân sağlar.
31 Ağustos 2022 prestijiyle IMF’nin çeşitli üye ülkelere tahsis ettiği toplam imkân yaklaşık 161 milyar dolardır. Bu fiyatın şimdiye kadar 30 milyar dolarlık kısmı kullanılmış durumdadır. Mevcut durum prestijiyle IMF’den en yüksek imkân kullanmış olan iktisat 13,4 milyar dolarla Arjantin’dir. Genişletilmiş Fon Kolaylığı (EFF) ismi altında Arjantin’e tahsis edilen imkân 42,7 milyar dolardır. Esnek Kredi İmkânı (FCL) çerçevesinde Meksika yaklaşık 47 milyar dolarlık, Şili 19 milyar dolarlık tahsis almış fakat kullanmamışlardır.
Bugün prestijiyle Türkiye’nin IMF’de yaklaşık 6,2 milyar dolar fiyatında kotası, tahsis edilmiş yaklaşık 7,4 milyar dolar dolayında özel çekme hakkı (SDR) bulunmaktadır. IMF’ye üye olduğu 1947 yılından bu yana Türkiye 19 IMF programı uygulamış, son programı 2008 yılında ve bu programdan kaynaklanan borç ödemesini de 2013 yılında tamamlamıştır.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.