Siyah akar Zonguldağın deresi;
Yüz karası değil kömür karası;
Bu türlü kazanılır ekmek parası…
Orhan Veli, Yol Türküleri, 1945
1939-1945 yılları ortasında faşizmin saldırganlığıyla dünya ateşe atıldı, kana bulandı. Türkiye o savaşın dışında kalmayı başardı. Lakin savaş şartlarını iliğine kemiğine dek her şeyiyle yaşadı. Zonguldak yöresi beşerinin kendi lisanına çevirerek, kelle fiyat; kelle parası dercesine “kellefiyet” olarak anacağı “mükellefiyet” uygulaması, bunlardan yalnızca biridir. Yükümlülük, mecburî çalışma kanunuyla 1940’lı yıllarda köylerden neredeyse çocuk yaştakiler yerine nazaran dipçik zoruyla ocağa indirilmektedir.
Madene inmeyenler de onun yan tesirlerinden kurtulamaz, mesela veremden!
Behçet Necatigil 1941’de Zonguldak Çelikel Lisesi’ne öğretmen olarak atanmasaydı ciğerden yaralı iki genç şair adayı; Rüştü Onur ve Muzaffer Tayyip Uslu’nun ismini tahminen de kimse duymayacaktı. Devrek 1920 doğumlu Rüştü Onur’un ömür serüveni yalnızca 22 yıl sürebilmiştir, 1924’te İstanbul’da dünyaya gelen M. Tayyip Uslu’nunki ise 24 yıl. İkisinin de ciğerleri kentin nemine, kömür tozuna dayanamamıştır. M. Tayyip veremle tanışmasını şöyle şiirleştirir:
KAN
Önce öksürüverdim
Öksürüverdim hafiften
Derken ağzımdan kan geldi
Bir ikindi üstü durup dururken
Sıkıntıyı o saat anladım
Anladım lakin, iş işten geçmiş ola
Şöyle bir etrafıma baktım,
Baktım ki yaşamak hoştu hâlâ
Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğine
Beşerler dalıp gitmişti
Kendi âlemine…
Mert Fırat (Rüştü Onur), Kıvanç Tatlıtuğ (Muzaffer Tayyip Uslu) Kelebeğin Düşü (2013) Okul, sıra, şiir arkadaşı Muzaffer Tayyip’le Rüştü’nün yazgıları da ortaktır. Veremle boğuşsalar da sanatoryuma yatma, tedavi olma imkanı yoktur ikisinin de. Mevte yazgılı. Kentten çekip gitmek-kurtulmak isteseler de çakılıdırlar oraya. Rüştü Onur bu hale “nostalji” diyecektir:
Nostalji
Sen aziz şehrim
Uykusuz yaşadığımı bilmelisin
Bütün işçilerin
Saçak altında uyuduğu bir saatte
Ben mızıka çalarak geçiyorum sokaktan
Sen aziz şehrim
Ellerim gözlerim kadar benimsin
Yılmaz Erdoğan’ın kaleme alıp yönettiği ve oynadığı Kelebeğin Düşü filmine mevzu olan şairlerin serüveni, Zonguldak için, Zonguldaklı için olağandır.
Onların akabinde 1945’te bir öbür öğretmen – şair uzunluk gösterir kentte: İlhan Berk. “Zonguldak bana insanlara yığın gözüyle bakmamamı, sınıf kavramını, toplum yapılarını, insan alakalarını öğretti” diyen Berk’in izlenimleri şiirini de tesirler.
YANARTAŞ VE SONRASI
1937-1943 yıllarında Ereğli Kömür İşletmeleri’nde çalışan Mehmet Seyda, madencilerle ilgili izlenimlerinden üç hikaye kitabı çıkarmıştır: Zonguldak Hikayeleri (1962), Başgöz Etme Zamanı (1963), Anahtarcı Salih (1969). Yanartaş romanı ise yarı belgesel/yarı otobiyografik anlatı niteliğindedir.
Romanın başkişisi Osman Güralp’in 1937’de Kömür İşletmeleri Muhaberat Servisi’nde vazifeli olarak Zonguldak’a gelmesi, evlenmesi, karısını aldatması, meyhane muhabbetinde ettiği laflar üstüne konutunun aranması, yasak yayınlar nedeniyle tutuklanması ve hür kalması, romanın birinci cildini oluşturur. Bunların eşliğinde Zonguldak ve kömür olgusu da dokümanlarla, gerçekçi bir tavırla nakledilir.
İkinci ciltse Osman’ın askerlik yıllarıdır. İkinci Dünya Savaşı-Milli Şef Periyodu ülke ve kent panoraması verilir. Fişlenmiş – sakıncalı asker/bireyin serüvenini husus eden cilt, “artık ‘yanar taş’ yalnızca kömür değildir; büyük insanın tutuşturduğu bütün Dünya ve Dünyanın yaktığı küçük insan’dır” tümcesiyle açılır. Yüzbaşı kontrolünde eşiyle görüşen Osman, tanınmaz haldedir. Roman, bayanın şaşkınlığıyla, “ne olmuşsun böyle” sorusuyla noktalanır. Toplam 696 sayfalık Yanartaş 1970’te yayımlanmış, birebir yıl TRT Roman Muvaffakiyet Ödülü’nü kazanmıştır.
Yolu Ereğli Kömür İşletmesi’nden geçen bir öbür renkli kişilik de Levent Ağralı. 1955’den emekli olup kentten ayrıldığı 1980’e dek birebir vakitte Zonguldak Deniz Kulübü’nde piyanistlik yapmış, lokal yayın organlarında yazmıştır. Misyonu gereği yaptığı kömür ocağı seyahatlerindeki tanıklıklardan hareketle kaleme aldığı Göçük, Milliyet Gazetesi roman müsabakasında ödül kazanmış, 1976’da yayımlanmıştır.
Pansiyon Huzur’la 1974 Milliyet Roman Yarışması’nda ikici olarak ismini duyuran İrfan Yalçın, 1979’da yayımlanan Ölümün Ağzı’nda yakın geçmişin görünmeyen gerçeğini; Mükellefiyet devrinde yaşananları gün yüzüne çıkartacaktır.
Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devrolan “müstemleke”-sömürge halinin doğurduğu mükellefiyet, 1940’da bu sefer “savaş koşulları” nedeniyle bir kere daha yöre beşerinin canını alacaktır. Yalçın, doğduğu kent başta olmak üzere kömür ocağı bölgelerinde yaşayanlara savaş gerekçesiyle 27 Şubat 1940′ta getirilen, savaş sonrası 1 Eylül 1947′ye dek süren mecburî çalışma yükümlülüğünü; “iş mükellefiyeti”ni edebiyata taşıma münasebetini “Yazarın Notu” olarak kitabın birinci sayfasında açıklamaktadır:
“Eğer bir gün ‘acı’nın tarihi yazılırsa, İkinci Dünya Savaşı yıllarında Zonguldak Kömür ocaklarında ‘işçi mükellefiyetinin, kısaca ‘mükellefiyet’in de kelamı edilir herhalde. ‘Mükellefiyet’, ‘yükümlülük’ manasına gelen Arapça bir sözcük, Zonguldak maden köylerinde ‘karabasan’la eş manalı bir sözcük olup çıkmıştır adeta. Bugün bile, buralarda yaşayan genç-yaşlı her köylü, bu sözcüğü duyar duymaz, irkilir, bu sözcükten acı duyar.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında, Zonguldak kömür ocakları etrafında yaşayan erkek köylüler “işçi mükellefiyeti” ismi altında zorla çalıştırılmışlardır. … Yıllar evvel konuştuğum yaşlı bir madenci bu uygulanışı şöyle anlatmıştı: ‘Yük taşıyan bir hayvan huysuzlanıp gitmezse sahibi döver onu. Lakin ne kadar döverse dövsün onu yaralamak, sakat bırakmak, öldürmek gelmez içinden. Şöyle diyelim istersen: Kilimin ya da halın var bir. Asmışsın ipe, durmadan vuruyor, tozunu alıyorsun. Yüreğinde bir yer, her sopayı vuruşta, yaralayıp berelemekten korkar eşyayı. Bu türlü sakınmalardan bile uzaktık ‘mükellefiyette’ işte biz! Bir hayvan, bir eşya kadar bile bedelimiz yoktu nedense. Ayağı kırılan ocak katırı, yiten bir kazma, bizlerin vefatından daha çok üzerdi başımızdakileri. Zira ocakta çalışan katırlar az bulunuyordu. Lakin bize gelince karıncalar kadar çoktuk biz!
Ölümün Ağzı’nı, maden ocaklarında can vermiş, sakat kalmış, ‘maden’in bütün zahmetini çekmiş, ancak hiçbir vakit insan onuruna yaraşır biçimde yaşatılmamış tüm işçilere adayarak, onların önünde hürmetle eğiliyorum.”
İrfan Yalçın Yalçın, bir yanıyla Ahmet Naim’in müsaadeden gitmiş, 1970’lerin ikinci yarısında katır sırtında köy köy gezerek 1940’lı yıllarda “mükellefiyet”i şahsen yaşayanlarla görüşmüştür. Onların lisanını, telaffuzlarını yazıya taşıyarak belgesel roman tekniğini kullanmıştır:
“Yollarda çalışıyoruz, taş kırıyoruz. Tünel açıyoruz. Vefatın içinde büyük büyük oluklar açıyoruz durmadan. Kar yağıyor kirpiklerimize, gözlerimizin içine. Balyozların sapı avucumuzda donup kalıyor. Üşümek değil bu, can çekişmek. O denli durup dururken başlıyoruz ağlamaya. Kırbaçlı adamlar var sağımızda solumuzda. Ağlamak yasak. Kim ağlarsa, iniyor kırbaç başına. Midemize bir şey girmiyor pek. Çoğumuz hasta. Ölenler var.”
Ölümün Ağzı, 1980 Türk Lisan Kurumu Ödülü’nü kazanmıştır.
KIVIRCIK YA DA KURBANLIK KOYUNLAR DİYARI
3 Mart 1992’de, Kozlu’daki grizu patlamasında can veren 263 madenciden birçoklarının cesedi bile çıkarılamamıştır ocaklardan! Yörede uzun yıllar öğretmenlik yapan Behçet Kalaycı’nın madeni ve madencileri bahis eden romanı Kıvırcık da yayımlanacaktır. Osmanlı’dan beri süregelen yabancı/yerli ortaklı işletmeler devrinden beri süregelen resmi ya da fiili mükellefiyeti işaret etmektedir Kıvırcık.
Çocuk denecek yaşlardan itibaren ocaklara inen, kömürün ve ekmeğin peşine düşen bölge insanlarının gerçeği, onların daimî “mükellefiyet” altında olduğunu ortaya koymaktadır.
Ocak 2013’de yeniden Zonguldak – Kozlu’da sekiz emekçinin öldüğü grizu patlaması, 2014’de Soma vahşeti… ve artık Amasra’da süregiden vefat mükellefiyetleri; maden emekçisini kurbanlık koyun yapmaktadır. Roman, ismini bu hakikaten almaktadır.
Yerine nazaran rüşvetle işe girilen kömür ocağında ustabaşı, kontrolör, mühendis… tüm amirlere daimî, şartsız itaat, ocağın temel kuralıdır. Vardiya başı, ocağa inmeden, personele ağzını açmasını emreder, açılan ağza tükürür, tükürük yutulur. “Kıvırcık”; uysal koyun olmak, ocaktan ekmek çıkarmanın baş şartıdır.
Kalaycı, 15 günü kömür ocaklarında, 15 günü köyünde geçiren yarı madenci/yarı rençber insanların serüvenini, öteki müelliflerden farklı olarak gündelik yaşantılarına da genişçe yer vererek anlatmaktadır.
GRİZU’DAN BÜYÜK YÜRÜYÜŞ’E
Daha evvel de belirttiğimiz üzere, Ahmet Naim’in 1934/67 ortası, araştırma-röportaj-öykü formunda yazdıkları o tarihten beri kömür sorununa yönelen herkese kaynaklık etmiş görünüyor.
Doğrudan tanıklık ve yöre dışından bu alanda kalem oynatan nadir isimlerden biri Muzaffer Oruçoğlu. Bugüne dek kömür/madenci bahsinde yazılanlara kendi kurgusunu da ekleyerek, 2006’dan 2011’e beş yılda dört cilt, toplam 1700 sayfayı bulan bir külliyat ortaya çıkartmıştır: Grizu. Anlatı, birinci kömür ocaklarından, mükellefiyetlerden emekçi sınıfı hareketinin vurularak öldürülen birinci kurbanları Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar’ın düştüğü 1965 madenci direnişine dek uzanmaktadır.
Burada bir ayraç açarak 1965’in Türkiye emekçi sınıfı tarihinde de, kent tarihinde de dönüm noktalarından biri olduğunu anımsatmak gerekir.
Ereğli Kömür İşletmesi’ne bağlı Gelik, Kilimli, Karadon, Çaydamarı ocaklarında çalışan personeller, yevmiye artırımı dağıtımındaki eşitsizlik nedeniyle 10 Mart 1965’de iş bırakmıştır. Valinin jandarma eşliğinde madene gelip çalışanlarla görüşmesi sonuç vermemiş, direniş öteki ocaklara da yayılmıştır. 12 Mart günü askeri birlikler Kozlu’ya sevk edilmiş, toplu haldeki emekçilerin üzerine ateş açılmıştır. Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar burada hayatını kaybetmiştir.
Fazıl Hüsnü Dağlarca 1500 personelin katıldığı direniş ve vefatlar üzerine Zonguldak Ağıtı’nı kaleme almıştır:
Bir kömür, bir uzak, bir kara, bir derin,
Ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin.
Yıllarca çalışırsın, gündeliğin on lira,
Açsın, susar kuyular bağıra bağıra
Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin,
Kim yürürse öldürürler bilirsin.
Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir,
Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?
***
1991 Büyük Madenci Yürüyüşü -Zonguldak Soru bugün de geçerli!
Bir öbür ırmak anlatı, yeniden Zonguldak/Devrek doğumlu Metin Köse’ye ilişkin. Mükellefiyet’le (2010) başlayan dizi Göl Dağı’yla (2012) sürmüş, 1965’den sonraki en büyük madenci direnişiyle; 1991’deki Büyük Yürüyüş’le tamamlanmıştır (2014).
Üçlemenin birinci satırları, muharririn çıkış noktasını-sorunsalını da ortaya koymaktadır:
“Birgün, bir yerde, biri çıkıp -Uğradığın zulüm, 140 yıl sonra da olsa kesinlikle tarihle yüzleştirilecek!- dese eminim inanmazsınız. Zulme uğrayanlar -ki; başta bu satırları yazan ve okuyan olmak üzere- birgün, bir yerde, büyük bir yüzleşmenin olacağına yürekten inanırlar. Ve o inanç, insanı ayakta meblağ.”
***
Kara-kanlı tarihin son bulması için evvel zulmün ismini koymak gerekir. Burada anılan bir avuç müellifin yaptığı üzere.